Bảo vật quốc gia 'Thành bậc lan can' - tinh hoa nghệ thuật điêu khắc thời Lý

Cách đây gần 1.000 năm, Bảo tháp Vạn Phong Thành Thiện là một công trình mang đậm giá trị văn hóa Phật giáo thời Lý, được xây dựng trên đỉnh núi Chương Sơn (xã Yên Lợi, H.Ý Yên, Nam Định).

CÙ HIỀN

Dưới triều đại nhà Lý, Phật giáo phát triển thịnh vượng và trở thành quốc giáo của nước Đại Việt. Bởi lẽ đó mà vương triều và dân chúng thời Lý thường xuyên góp tiền xây dựng chùa, đúc chuông, tô tượng, viết giáo lý nhà Phật. Chùa chiền được xây dựng ở khắp nơi và Bảo tháp Vạn Phong Thành Thiện là một trong số đó.

Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, ngày nay, công trình kỳ vĩ ấy chỉ còn dấu vết nền móng trên đỉnh núi. Tuy nhiên, nhiều di vật khảo cổ đã được tìm thấy tại nơi đây, minh chứng cho một thời kỳ vàng son của nghệ thuật điêu khắc thời Lý.

Trong số hàng trăm di vật tìm thấy trong đợt khai quật phế tích Bảo tháp Vạn Phong Thành Thiện trên đỉnh núi Chương Sơn vào năm 1966 - 1967, đáng chú ý là di vật Thành bậc lan can bằng đá với những đường nét điêu khắc nghệ thuật cực tinh xảo.

Thành bậc lan can (hay còn gọi là tay vịn thành bậc) đang được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Nam Định, còn tương đối nguyên vẹn, được làm bằng đá nguyên khối, màu xám (đá cát). Đây là cấu kiện ghép ở hai bên bậc cầu thang lên xuống, có dáng hình hộp, dài 205 cm, cao 46 cm, dày 17 cm, một đầu vuông, một đầu chéo nhọn lên trên, chia làm hai phần, phần trên 2 mặt chạm nổi hình 14 vũ nữ (mỗi bên 7 vũ nữ) trong tư thế múa dâng hoa.

CÙ HIỀN

Các thiếu nữ đều có khuôn mặt hình trái xoan đầy đặn, trong tư thế nhìn chính diện. Hai tay dang rộng ra hai bên, khuỷu tay co gập đưa song song ngang đầu. Tay trái cầm một nụ sen lớn, tay phải cầm một dải lụa. Xiêm áo mềm mại ôm sát người. Cổ tay, cổ chân đeo trang sức và thắt các dải lụa mềm mại. Thân hình các thiếu nữ uyển chuyển hướng về phía trước, một chân co, một chân duỗi thẳng. Đầu các vũ nữ ngước lên, đội mũ nhiều tầng trang trí hoa văn, búi tóc bồng nổi cao.

Phần dưới của Thành bậc lan can được trang trí ở 2 mặt, mỗi mặt được trang trí khác nhau. Một mặt chạm kín bằng hoa văn chủ đạo là hoa sen xen lẫn hoa cúc uốn lượn hình sin, bên cạnh hoa văn phụ trợ hình dấu hỏi và hoa văn tay mướp. Mặt còn lại khớp với bậc lên xuống, vì thế hoa văn được trang trí ở khoảng trống giữa mỗi bậc. Ở mặt này có 2 mộng khoét sâu vào thân bậc dùng để lắp ghép.

CÙ HIỀN

Những hoa văn trang trí, đặc biệt là hình tượng người được thể hiện trên bảo vật đã cung cấp nhiều thông tin có giá trị về nghệ thuật tạo hình, tư duy thẩm mỹ, về trang phục, trang sức, nghề thủ công chạm khắc truyền thống. Những đường nét chạm trổ tinh tế, duyên dáng mà khỏe khoắn đã phản ánh sự tài ba của các nhà kiến trúc, điêu khắc Đại Việt đầu thế kỷ XII.

Thành bậc lan can là hiện vật gốc độc bản có niên đại thời Lý duy nhất ở Việt Nam hiện nay. Bảo vật này không chỉ có giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa mà còn là cơ sở để các nhà nghiên cứu hình dung được quy mô to lớn của tháp Chương Sơn, từ đó sẽ nghiên cứu và phục dựng lại kiến trúc của bảo tháp thời Lý.

Những thông tin này còn phản ánh mối quan hệ, sự giao lưu, ảnh hưởng văn hoá giữa quốc gia Đại Việt thời Lý với các nền văn hoá lớn như Chăm Pa, Trung Quốc và Ấn Độ trong lịch sử.

Đây là một tác phẩm điêu khắc thời Lý còn lại nguyên vẹn đến ngày nay, được xem là báu vật của nghệ thuật Việt Nam.

Ngày 14.1.2015 Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 53/QĐ-TTg về việc công nhận bảo vật quốc gia đợt 3 cho 12 hiện vật, trong số đó có Thành bậc lan can này.