Buôn lậu thuốc lá thế hệ mới: Không thể trì hoãn việc quản lý

Năm 2019, hàng trăm ca tổn thương phổi xuất hiện tại một số tiểu bang mở Mỹ do sử dụng thuốc lá điện tử khiến thế giới hoang mang. Những bệnh nhân này phần lớn đều có tiếp xúc với nguồn hàng buôn lậu, xách tay từ chợ đen do họ tự mua hoặc được bạn bè tặng. Trung tâm kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Mỹ (CDC) đưa ra kết luận có thể nguyên nhân là do Vitamin E acetate - chất tìm thấy trong 100% mẫu. Họ cũng tìm thấy một lượng đáng kể hợp chất đặc biệt trong gần như tất cả các bệnh nhân sử dụng thuốc lá điện tử chứa THC (thành phần trong cần sa) được mua từ chợ đen. Thời điểm đó, Mỹ vẫn chưa có quy định quản lý kiểm soát chặt chẽ về thuốc lá điện tử nên đã dẫn đến việc lạm dụng, biến tướng sản phẩm. Việc này chẳng khác nào lạm dụng thuốc an thần ở liều lượng cao cho những mục đích phi truyền thống.

Tuy nhiên những thông tin chưa đầy đủ, đã gây ra những sai lệch trong việc đánh giá toàn diện đầy đủ cho ngành hàng thuốc lá thế hệ mới, trong đó không chỉ bao gồm thuốc lá điện tử mà còn có thuốc lá làm nóng, cũng như thuốc lá ngậm snus. Theo tập san học thuật hàng đầu thế giới Science Magazine, việc giải quyết sự gia tăng nhanh chóng tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử trong thanh thiếu niên là bắt buộc. Nhưng tạp chí này cũng nhận định, các biện pháp quản lý y tế công cộng không được bỏ qua sự khác biệt giữa nicotine và THC cũng như giữa các sản phẩm được cung cấp bởi những công ty chính danh, chịu sự giám sát, quản lý của cơ quan y tế và thị trường chợ đen. Tạp chí Science Magazine cũng nhấn mạnh, thị trường chợ đen hoàn toàn không vướng những rào cản nào như tiếp cận theo độ tuổi, kiểm soát các chất có trong dung dịch, đồng thời hàm lượng nicotine được phép.

Mặc dù trong thông cáo báo chí mới đây, Tổng giám đốc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus cho biết lần đầu tiên tình trạng hút thuốc lá ở nam giới giảm. Cũng trong một báo cáo do WHO công bố từ năm 2019 cho thấy tình trạng hút thuốc lá có giảm nhưng cũng không đạt đến con số giảm 30% trong kế hoạch thực thi đề ra.

Giáo sư danh dự Robert Beaglehole của Trường Đại học Auckland, New Zealand và là cựu Giám đốc Bộ phận bệnh mạn tính và khuyến cáo về Sức khỏe của WHO nhận định: “Nếu chấp nhận giải pháp giảm thiểu tác hại thuốc lá, đến năm 2030 sẽ tạo ra những khác biệt lớn giúp giảm thiểu gánh nặng bệnh tật”. Hơn nữa, ông cũng cho rằng nếu không có những hành động khác biệt và đón nhận sự đổi mới vào các chính sách về thuốc lá, tổ chức Y tế Thế giới (WHO) sẽ bỏ lỡ những mục tiêu nhằm giảm bệnh ung thư, các bệnh tim và phổi.

Tại Việt Nam, do chưa có cơ chế quản lý, nên thuốc lá thế hệ mới khi bị bắt thì chỉ xử phạt hành chính, tịch thu tang vật trong khi buôn lậu thuốc lá điếu trên 500 bao có thể cấu thành tội hình sự kèm tước giấy phép kinh doanh thuốc lá có thời hạn. Vì thiếu luật quản lý cũng như lợi nhuận hấp dẫn của các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới nên trong 2 năm gần đây số ca buôn lậu thuốc lá thế hệ mới ngày càng tăng cao, gieo rắc những hiểm nguy về sức khỏe cho cộng đồng và thách thức công khai cơ quan quản lý.

Trên thị trường, dễ dàng nhận thấy việc mua bán, tiêu thụ các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới gồm cả thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử dễ hơn mua rau. Chỉ cần gõ từ khóa “mua thuốc lá điện tử” hay “thuốc lá làm nóng”, trong vòng 0,5 - 0,7 giây là hiện ra một loạt trang cung cấp được Google hỗ trợ chức năng tìm kiếm, hoặc các nội dung quảng cáo từ Google, hoặc thậm chí phổ biến ngay cả trên các trang thương mại điện tử phổ biến. Cần hiểu rõ đây đều là những sản phẩm nhập lậu, không chịu thuế, không rõ nguồn gốc vì đến nay chưa có bất kỳ doanh nghiệp nào được phép mua bán, nhập khẩu những sản phẩm này. Do đó, những tay buôn lậu vẫn thảnh thơi kinh doanh mà không chịu bất kỳ trách nhiệm hay biện pháp xử lý nghiêm minh nào.

Đến nay, đã đến lúc cơ quan chức năng cần xem xét các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới nào đủ điều kiện nằm trong luật phòng, chống tác hại thuốc lá (ví dụ như có nguyên liệu thuốc lá như thuốc lá làm nóng) để sớm đưa các sản phẩm này vào luật định. Càng sớm có luật quản lý dựa trên sự phù hợp với luật hiện nay, thì càng nhẹ gánh hơn cho các cơ quan quản lý khi phải gồng mình giải quyết những hệ lụy do thuốc lá buôn lậu gây ra, đồng thời lại phải gánh tránh nhiệm bài toán sức khỏe cộng đồng khi thuốc lá lậu đang ngày càng tràn lan và thiếu sự đồng bộ trong cách xử lý.