Cần cơ chế giám sát quyền lực công chống tham nhũng

Trong phiên họp báo thông báo kết quả Đại hội Đảng XII, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã trả lời chất của các phóng viên, trong các câu trả lời có ý "phát huy trách nhiệm của người đứng đầu, giám sát quyền lực, đảm bảo làm sao hạn chế, kiểm soát được tham nhũng, lãng phí" .Ý kiến rất xác đáng.

1. Xưa nay quyền lực là một vấn đề nhạy cảm, một con dao hai lưỡi. Ở đâu có quyền lực ở đó có người đến luồn cúi, cầu cạnh, bớt xén... Và ai cũng biết rằng khi quyền lực không được kiểm soát hay kiểm soát không có hiệu quả thì thật tai hại.

Tham nhũng là một hệ quả tất yếu của nền kinh tế kém phát triển, quản lý kinh tế-xã hội lỏng lẻo, yếu kém tạo ra nhiều sơ hở cho các hành vi tiêu cực, hiện tượng tham nhũng và các tệ nạn có điều kiện phát triển và tại đó một phần quyền lực chính trị được biến thành quyền lực kinh tế.

Tham nhũng làm chậm sự phát triển kinh tế-xã hội, làm giảm lòng tin của công dân vào nhà nước, là một nguyên nhân không kém phần quan trọng tạo ra phân hóa giàu nghèo, đến chừng mực nào đó nó gây mất ổn định chính trị, kinh tế-xã hội.

Lý thuyết kinh tế đã nêu hai quan điểm cơ bản về tham nhũng. Quan điểm thứ nhất coi tham nhũng là yếu tố ngoại sinh, quan điểm thứ hai cho rằng tham nhũng là nhân tố nội sinh trong chính trị. Nếu áp dụng một trong hai quan điểm trên, chúng ta có thể chia tham nhũng thành ba loại cơ bản: tham nhũng để đẩy nhanh tiến độ, tham nhũng hành chính và “bẻ cong pháp luật”. Mặc dù trong hầu hết mọi trường hợp, tham nhũng có thể là do tình trạng vơ vét bổng lộc gây ra, song những cá nhân ích kỷ tìm cách tối đa hóa lợi ích của riêng họ cũng như các bộ luật phức tạp, mập mờ và thiếu tính khả thi cũng là nguyên nhân dẫn tới tình trạng đó.

Nhìn chung, chúng ta có thể xác định được ba loại hình tham nhũng cơ bản căn cứ theo một trong hai trường phái lý thuyết. Thứ nhất là tham nhũng để đạt được hoặc đẩy nhanh việc thực hiện một quyền cụ thể nào đó mà công dân hoặc pháp nhân nào đó có quyền được hưởng – tham nhũng nhưng không có “ăn cắp” . Nếu một người đút lót một cán bộ phụ trách cấp hộ chiếu mà anh ta có quyền được cấp, tức là không có rào cản pháp lý nào đối với việc cấp hộ chiếu của anh ta, thì đây chính xác là loại tham nhũng đầu tiên. Một hình thức cụ thể và lộ liễu hơn của nó là hối lộ các quan chức để họ “ưu tiên” giải quyết vấn đề gì đó nhưng hoàn toàn hợp pháp

Muốn kiểm soát tham nhũng tốt, không thể chỉ dựa trên các biện pháp kỹ thuật, mà điều quan trọng hơn cần xây dựng một nền quản trị quốc gia lành mạnh.

Loại tham nhũng thứ hai là vi phạm các quy định của pháp luật, hoặc việc thực thi pháp luật mang nặng tính thiên vị. Đây là tham nhũng trong bộ máy hành chính và là loại tham nhũng được nói tới nhiều nhất – đại đa số những đóng góp về lý thuyết trong lĩnh vực này đều bàn về tham nhũng trong bộ máy hành chính. Lý do là vì mỗi chủ thể kinh tế đều có những động cơ và nhân tố khuyến khích rõ ràng, và mối quan hệ giữa chúng cũng rất rõ. Loại tham nhũng này phù hợp với mô hình cấp trên – cấp dưới trong tham nhũng vì toàn bộ việc thực hiện tham nhũng đều do các công chức gây ra (đòi hối lộ để vi phạm các quy định). Hậu quả trực tiếp nghiêm trọng nhất của loại tham nhũng này là các đạo luật và chính sách của nhà nước không được thực hiện một cách công bằng

Cuối cùng, đó là “bẻ cong pháp luật ” – tham nhũng nhằm mục đích thay đổi các quy định của pháp luật thành những quy định phục vụ cho quyền lợi của những kẻ tham nhũng. Khái niệm bẻ cong luật pháp do Ngân hàng Thế giới đưa ra chủ yếu nhằm lý giải thực trạng đời sống chính trị ở các nền kinh tế đang trong thời kỳ chuyển đổi

Trong hoạt động mua sắm công, tiền được rút ra từ ngân sách nhà nước, được "chuyển hóa" thành nguồn lợi bất chính cho một số người đang được ủy thác những nhiệm vụ nhất định. Trong những đợt sơ kết, tổng kết, một nguyên nhân dẫn tới hiệu quả của công tác đấu tranh phòng, chống tiêu cực, tham nhũng, lãng phí chưa cao thường được các cơ quan chức năng nêu lên là khó thu thập tài liệu chứng minh hành vi phạm tội.

Một số người nước ngoài, thậm chí trong đó có cả những công ty, doanh nghiệp lớn của các nước tư bản, khi đến Việt Nam đều tỏ ra ngạc nhiên khi thấy trên thế giới có bất cứ mẫu xe hơi đắt tiền nào mới xuất hiện thì chỉ một vài tháng sau đã có mặt tại các đô thị lớn trên dải đất hình chữ S này. Trong đó có cả những chiếc xe sang trọng trị giá hàng triệu USD. Rồi đi sâu tìm hiểu, họ càng kinh ngạc hơn nếu đem so sánh giá bất động sản tại Hà Nội hay TP Hồ Chí Minh thì cũng xấp xỉ và nhiều chỗ còn đắt hơn những tòa biệt thự lộng lẫy ở London, Paris hay New York

Tham nhũng là một căn bệnh phổ biến ở nhiều nước trên thế giới từ xưa cho đến nay… Ở Việt Nam từ thời Hồng Đức và Gia Long đã có các bộ luật để chống tham nhũng. Thời Minh Mạng có “Phép làm liêm”, thời Tự Đức có “Chính sách báo liêm” của Nguyễn Trường Tộ. Ngày nay, tham nhũng đã trở thành quốc nạn, là 1 trong 4 nguy cơ đe dọa sự tồn vong của chế độ. Có thể nói tham nhũng là căn bệnh hiểm nghèo gắn liền với mọi nhà nước, bởi lẽ chừng nào còn nhà nước thì còn quyền lực, mà còn quyền lực thì dễ xuất hiện những người dùng sai quyền lực. Cuộc đấu tranh để loại bỏ những người sử dụng sai quyền lực ra khỏi bộ máy nhà nước các cấp là cuộc đấu tranh lâu dài, liên tục bền bỉ và kiên định của mọi nhà nước, chống mạnh thì thịnh, chống yếu thì suy, ngoài ra không có con đường nào khác

2. Nguyên nhân đầu tiên dẫn đến tham nhũng ở nước ta là “xây dựng nhà nước pháp quyền chưa triệt để”.

Ba bộ phận lập pháp, hành pháp và tư pháp ở ta chưa rõ ràng, chưa thể kìm chế nhau để ngăn chặn tham nhũng. Đất đai là lĩnh vực có nhiều tố cáo, khiếu kiện và cũng dễ xảy ra tham nhũng nhất. Nguyên do là vì chúng ta vẫn duy trì chế độ sở hữu đất đai toàn dân nên không thể tổ chức phòng chống tham nhũng hiệu quả.

Có những người giàu lên không bằng năng lực cũng chẳng nhờ vào thời cơ, mà nhờ vào các mối quan hệ. Hầu hết các nước kém phát triển, khi quyền lực liên kết với tư bản trong làm ăn thì phân hóa giàu nghèo càng khó giải quyết. Về mặt lý thuyết thì quyền lực chính trị là khả năng quyết định ai sẽ nhận được "cái gì" để làm ra được "cái gì" và cho ai được hưởng.”

Đặc biệt, cuộc chiến chống tham nhũng phải dựa trên liên minh rộng rãi bao gồm cả xã hội dân sự và báo chí: 48% người được hỏi đã cho rằng, đây là điều kiện tiên quyết để chống tham nhũng thành công.

Theo nghiên cứu tại 160 nước, ở những nước không đảm bảo tốt các quyền của công dân, mức độ tham nhũng cao. Còn ở Indonesia, nghiên cứu về 36 cơ quan công quyền cho thấy, cơ quan nào tạo điều kiện cho người dân được lên tiếng nhiều hơn thì ít tham nhũng hơn. Ở Bolivia, điều tra về 46 cơ quan công quyền chứng minh rằng, ở đâu người dân có tiếng nói hơn thì ở đó người nghèo có cơ hội tiếp cận các dịch vụ công nhiều hơn. Cơ chế tuyển dụng công khai, minh bạch, dựa trên tiêu chí năng lực, đạo đức cũng giúp giảm tham nhũng.

Muốn kiểm soát tham nhũng tốt, không thể chỉ dựa trên các biện pháp kỹ thuật, mà điều quan trọng hơn cần xây dựng một nền quản trị quốc gia lành mạnh, bao gồm: pháp quyền, nhất là sự độc lập của toà án; cải cách bộ máy hành chính; tăng cường sự giám sát của nghị viện; giám sát của xã hội dân sự, nhất là báo chí; chính sách kinh tế dựa trên cạnh tranh, tư nhân hoá và bớt kiểm soát; hệ thống tài chính minh bạch, với chế độ mua sắm công công khai và cơ quan kiểm toán mạnh; cải cách các cơ quan hải quan, thuế vụ…

Đặc biệt, cuộc chiến chống tham nhũng phải dựa trên liên minh rộng rãi bao gồm cả xã hội dân sự và báo chí: 48% người được hỏi đã cho rằng, đây là điều kiện tiên quyết để chống tham nhũng thành công.

Trong cái cơn lốc mê hồn trận tham nhũng, đưa đến nguy cơ hình thành “văn hóa tham nhũng” trong đời sống cộng đồng, lúc ấy chỉ có văn hóa đích thực mới đánh bại được thứ “văn hóa phản văn hóa”.

Đã có nhiều công trình nghiên cứu đề xuất nhiều giải pháp phòng chống tham nhũng.Tuy nhiên, theo chúng tôi, các giải pháp phải tạo dựng cho được văn hóa "không muốn - không dám- không thể".

Không muốn thuộc phạm trù đạo đức lối sống.Tuy nhiên, nó cũng cần được bổ trợ bởi môi trường sống, dư luận xã hội, và trên hết là một điều kiện vật chất khả dĩ để công chức có thể sống thanh cao.

Không dám cần phải viện đến một môi trường pháp luật nghiêm minh, pháp chế mạnh, xã hội thượng tôn pháp luật, không ai đứng trên pháp luật.

Không thể đòi hỏi phải tạo lập một nền hành chính “trong suốt” để mọi người có thể dễ dàng giám sát, mà cần tạo lập một “công nghệ hành chính” tiên tiến (thí dụ như tiêu chuẩn chất lượng ISO 9000). Áp dụng nghiêm ngặt “công nghệ” đó, khi một khâu nào trong dây chuyền làm không đúng sẽ bị phát hiện và bị loại ra, và đồng thời đòi hỏi mọi chủ thể trong xã hội phải minh bạch và có tính giải trình cao.

Mọi giải pháp tập trung xoay quanh ba nội dung trên, hy vọng rằng quan liêu, tham nhũng sẽ được ngăn chặn, đẩy luì và hình thành một văn hóa đích thực văn hóa "nói không với tham nhũng".