Chiến tranh lạnh 2015 ?

 

Tổng thống Mỹ Barack Obama và Tổng thống Nga Vladimir Putin trước nhu cầu cấp bách ngăn ngừa một cuộc chiến tranh lạnh mới - Ảnh: Reuters

Với những gì xảy ra trong năm 2014, rõ ràng là những cấu trúc chính trị của châu Âu và thế giới được thiết lập từ năm 1989 đã không thể đứng vững trước thử thách của thời gian. Trong nhiều thập niên kể từ sau Chiến tranh lạnh, thế giới chưa bao giờ chứng kiến bầu không khí căng thẳng và đối đầu như hiện nay. Tình trạng máu chảy đầu rơi ở châu Âu và Trung Đông đã xảy ra trong bối cảnh đổ vỡ đối thoại giữa các cường quốc chủ chốt. Có vẻ như thế giới đang đứng trên bờ vực Chiến tranh lạnh lần 2 và một số người thậm chí nói rằng nó đã bắt đầu.

Trong khi đó, cơ quan quốc tế quan trọng nhất của thế giới là HĐBA LHQ hầu như không thể hiện vai trò hoặc thực thi hành động cụ thể nào để ngăn chặn giao tranh và giết chóc. Tại sao cơ quan này không quyết tâm tạo lập một chương trình hành động chung?

Lý do cơ bản, theo tôi, là lòng tin được tạo ra bằng nỗ lực chung nhằm chấm dứt Chiến tranh lạnh đã đổ vỡ. Không có một lòng tin vững chãi thì không thể có những mối quan hệ quốc tế hòa bình trong thế giới toàn cầu hóa ngày nay.

Không phải đến hôm nay, lòng tin chung mới bị xói mòn mà nguồn cơn của tình hình hiện nay đã xuất hiện ngay từ thập niên 1990. Sự kết thúc Chiến tranh lạnh được cho là đã đánh dấu bước khởi đầu của lộ trình tiến đến một châu Âu rực rỡ và một trật tự thế giới an toàn hơn. Nhưng thay vì xây dựng các thể chế an ninh bền vững và theo đuổi mục tiêu phi quân sự hóa châu Âu, như đã được hứa hẹn trong Tuyên bố London năm 1990 của NATO, thì phương Tây, đặc biệt là Mỹ, lại lớn tiếng ca khúc khải hoàn. Tâm lý phấn chấn và thái độ có phần “hân hoan quá đáng” khiến các lãnh đạo phương Tây nâng cao quá mức vai trò của mình. Tận dụng những yếu kém của nước Nga và tình trạng thiếu một đối trọng khiến phương Tây làm ngơ trước những cảnh báo về hậu quả của việc chiếm giữ độc tôn trong vai trò lãnh đạo thế giới.

Những sự kiện trong năm qua là hậu quả của ý đồ tìm cách áp đặt một cách thiển cận ý chí của mình trong khi phớt lờ những quyền lợi của các đối tác. NATO ráo riết mở rộng, các kế hoạch phòng thủ tên lửa ở châu Âu, sự hỗn loạn ở Iraq, Libya và Syria. Hậu quả là cái mụn rộp nhỏ khi xưa nay đã ác hóa thành một vết thương mưng mủ.

Và chính châu Âu hứng chịu phần lớn hậu quả. Thay vì dẫn đầu quá trình thay đổi trong một thế giới đang ngày càng “phẳng”, châu lục này đã biến thành đấu trường của các biến động chính trị, cạnh tranh phạm vi ảnh hưởng và xung đột quân sự. Kết cục khó tránh là châu Âu đang suy yếu giữa lúc những trung tâm quyền lực và ảnh hưởng khác đang mạnh lên. Nếu điều này tiếp diễn, châu Âu sẽ đánh mất ảnh hưởng của mình trong các vấn đề của thế giới và dần trở nên nhỏ nhoi trên trường quốc tế.

Ông Mikhail Gorbachov - Ảnh: UPI

May mắn là những trải nghiệm trong thập niên 1980 đã khơi gợi một con đường mới cho chúng ta. Tình hình quốc tế khi đó nguy hiểm không kém hiện nay. Nhưng chúng ta đã thành công trong việc cải thiện tình hình, không chỉ bình thường hóa quan hệ mà còn chấm dứt sự đối đầu tưởng chừng có thể dẫn tới chiến tranh hủy diệt bất cứ lúc nào thời Chiến tranh lạnh. Điều này đạt được chủ yếu thông qua đối thoại và chìa khóa để đi đến đối thoại là ý chí chính trị và việc xác lập các ưu tiên phù hợp.

Hiện nay, ưu tiên quan trọng nhất là tất cả các bên cần nỗ lực phục hồi khả năng tương tác và lắng nghe lẫn nhau. Những dấu hiệu đáng khích lệ đang xuất hiện, dù những nỗ lực ban đầu chỉ mang lại kết quả mỏng manh và khiêm tốn: thỏa thuận Minsk và việc ngừng can dự quân sự ở Ukraine hay thỏa thuận 3 bên về khí đốt đạt được giữa Nga, Ukraine và EU.

Chúng ta phải tiếp tục chuyển từ cãi vã, cáo buộc và gây sức ép lẫn nhau sang tìm kiếm những điểm chung và dỡ bỏ dần những biện pháp trừng phạt đang gây tổn hại cho cả hai phía. Bước đầu tiên, cái gọi là những biện pháp trừng phạt cá nhân nhằm vào các nhân vật chính trị và nghị sĩ quốc hội phải được dỡ bỏ để họ có thể tham gia trở lại tiến trình tìm kiếm những giải pháp chấp nhận được với cả đôi bên. Lĩnh vực tương tác khả dĩ và sát sườn nhất hiện nay là giúp Ukraine khắc phục hậu quả của cuộc chiến huynh đệ tương tàn và xây dựng lại những khu vực bị ảnh hưởng.

Điều này cũng đúng với những thách thức toàn cầu hiện nay như khủng bố và cực đoan, nghèo khổ và bất bình đẳng, biến đổi khí hậu, tranh cãi về di trú và dịch bệnh, vốn đang ngày một tồi tệ hơn. Dù biểu hiện và bản chất có khác nhau nhưng những thách thức trên vẫn chia sẻ một đặc điểm chung: không thể giải quyết căn cơ bằng biện pháp quân sự. Điều đáng lo ngại là các cơ chế chính trị để tìm giải pháp cho những thách thức lại đang thiếu hoặc vận hành không bình thường dù thế giới đang đối mặt nhu cầu cấp bách phải tìm kiếm ngay lập tức một mô hình mới có thể đảm bảo tính bền vững về chính trị, kinh tế và môi trường.

Cách đây vài năm, cựu Ngoại trưởng Đức Hans Dietrich Genscher, cựu Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Brent Scowcroft và các nhà hoạch định chính sách khác đã đề xuất thiết lập một hội đồng, hoặc tổng vụ an ninh cho châu Âu. Tôi nhất trí với cách tiếp cận của họ. Cùng đường hướng này, trong nhiệm kỳ tổng thống của Thủ tướng Nga Dmitry Medvedev, ông đã kêu gọi tạo lập một cơ chế cho ngoại giao phòng ngừa và tham khảo ý kiến bắt buộc ở châu Âu trong trường hợp xuất hiện một mối đe dọa đối với an ninh của bất kỳ nước nào. Nếu cơ chế này được thiết lập, những sự kiện tồi tệ nhất ở Ukraine đã có thể tránh được.

Cố nhiên, các lãnh đạo chính trị phải chịu trách nhiệm vì đã “cất kho” những đề xuất này và nhiều ý tưởng khác. Nhưng trách nhiệm cũng phải được quy cho toàn bộ lực lượng làm chính trị châu Âu và thế giới, các thể chế xã hội - dân sự và cả giới truyền thông.

Dù về bản chất, tôi là một người lạc quan, tôi phải thừa nhận rằng rất khó để không bi quan khi năm 2014 đã qua. Mặc dù vậy, chúng ta không nên bị khuất phục bởi tâm lý hoảng sợ và tuyệt vọng, hoặc để mình bị cuốn vào một vòng xoáy trì trệ tiêu cực. Trải nghiệm đắng chát trong vài tháng qua phải được chuyển hóa thành ý nguyện tham gia trở lại đối thoại và hợp tác.

Lời thỉnh cầu của tôi gửi đến các nhà lãnh đạo, và đến tất cả chúng ta, cho năm 2015: Hãy suy nghĩ, đề xuất và hành động cùng nhau.