Con số mà biết nói năng...

Nền tảng pháp lý cho hoạt động thống kê cũng không ngừng được ban hành, sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện. Chỉ tính từ thời kỳ sau đổi mới, Quốc hội đã nhiều lần ban hành và sửa đổi các quy định về hoạt động thống kê mà khởi đầu là Pháp lệnh kế toán và thống kê (1988) rồi nâng cấp lên thành luật Thống kê (2003). Thế nhưng trong hơn 10 năm qua, nền kinh tế và xã hội VN đã có những thay đổi không ngừng, các quan hệ kinh tế - xã hội ngày càng phức tạp đã đặt ra nhiều thách thức về mặt quản lý nhà nước và công tác thống kê.

Thực tiễn cho thấy có quá nhiều trục trặc và bất cập nảy sinh liên quan đến công tác thống kê, cả về mặt tổ chức thống kê, hệ thống thông tin thống kê, chỉ tiêu thống kê và số liệu thống kê, đòi hỏi cần phải có những điều chỉnh. Những bất cập thường bị phê phán như thông tin không đầy đủ, không hệ thống, không kịp thời, chất lượng không đáng tin cậy, bị phân tán, lạc hậu về phương pháp, bị khiếm khuyết, chồng chéo và mâu thuẫn, thiếu cơ sở khoa học, thiếu độc lập, thiếu vắng giải trình, mâu thuẫn lợi ích...

Bất cập còn là chuyện con số thống kê chỉ biết “nghe” chứ không biết “nói”, và kiểu thống kê “ấn - độ”. Điều đáng nói là nhiều người, đặc biệt là các nhà quản lý thường ngộ nhận con số thống kê như là chỉ tiêu thay vì cần xem đó là những chỉ báo (indicators). Hơn nữa, cách tổ chức hệ thống thống kê của VN còn nhiều bất cập. Nhiều bộ/ngành xem thống kê là việc riêng của ngành thống kê chứ không phải là nhiệm vụ của họ.

Với lẽ đó, nhiều nội dung của luật Thống kê 2003 đã không còn phù hợp cần phải nâng cấp, đồng thời bổ sung thêm nhiều quy định mới mà qua thực tiễn phát sinh nhận thấy đó là đòi hỏi cần thiết. Việc trình dự thảo luật Thống kê sửa đổi ra thảo luận tại Quốc hội lần này là rất kịp thời, đặc biệt trong bối cảnh nền kinh tế đang thực hiện công cuộc tái cấu trúc, đòi hỏi cần có một bộ chỉ tiêu thống kê tốt làm cơ sở cho việc đánh giá kết quả tái cấu trúc. Bản thân ngành thống kê cũng cần phải có những cải cách và nâng cấp để thích ứng với tiến trình đó. Các cải cách như vậy thường bắt đầu hay được thúc đẩy bằng những thay đổi pháp lý và việc sửa đổi luật Thống kê không phải là ngoại lệ.

Tác giả có dịp tham gia hội thảo góp ý luật Thống kê sửa đổi gần đây và nhận thấy dự thảo có nhiều thay đổi quan trọng trên một tinh thần tiến bộ hơn so với luật Thống kê cũ. Tuy nhiên, nội dung dự luật nhìn chung vẫn chưa thực sự thể hiện tư duy đột phá trong xây dựng thể chế, chưa có nội dung mang tính cải cách thực sự và ghi dấu ấn. Thiết nghĩ, nếu không có những thay đổi đột phá, ngành thống kê sẽ khó giải quyết được những trục trặc cố hữu như đã chỉ ra. Hy vọng lần sửa đổi này, Quốc hội sẽ có những quyết định đúng tầm. Có như vậy ngành thống kê mới có thể phát huy được vai trò thực sự của mình, đứng cùng mà không quá lạc lõng với ngành thống kê của các nước trong khu vực cũng như thế giới.