Đàng Trong qua khảo cứu nước ngoài: Sức mạnh quân sự của chúa Đàng Trong

Người Đàng Trong tinh xảo và có kinh nghiệm sử dụng súng, họ ngày ngày bắn đạn giả và rất lấy làm hãnh diện. Vì thế, họ tự cho là có thế lực đến nỗi vừa thấy những chiếc tàu của châu Âu chúng ta cập bến của họ thì liền bắn súng để thách thức, nhưng người của chúng ta biết rằng súng của họ chẳng địch lại được súng của chúng ta, nên người của chúng ta hết sức tránh né tầm bắn. Người của chúng ta biết rằng theo kinh nghiệm, ta có thể chắc chắn bắn vào chỗ nào ta muốn với súng của mình, còn họ với súng hỏa mai là một thứ gậy thì không nhằm bắn trúng được.

Điều giúp chúa Đàng Trong rất đắc lực trong cuộc dấy binh chống chúa Đàng Ngoài, đó là ngài có một trăm thuyền chiến và hơn nữa, chúa rất mạnh về đường biển, như đã mạnh về đường bộ vì có súng ống. Thế là chúa dễ dàng thi hành ý đồ và âm mưu chống chúa Đàng Ngoài là chủ mình.

Việc người Đàng Trong buôn bán thường xuyên với người Nhật đã đem lại cho chúa rất nhiều đao hay gươm đao theo kiểu Nhật Bản, với nước thép rất tốt. Trong nước còn có rất nhiều ngựa, tuy thấp bé hơn ngựa châu Âu nhưng rất tốt và rất can đảm, dùng để cưỡi và bắn nỏ, hằng ngày không ngớt được thao luyện.

Thế lực của chúa rất mạnh đến nỗi khi ngài muốn, ngài có thể cho tuyển ngay được tám mươi ngàn quân binh chiến đấu. Với tất cả lực lượng này, ngài vẫn còn sợ chúa Đàng Ngoài, vốn có lực lượng lớn hơn gấp bốn lần. Vì thế, để có sự thỏa hiệp và giao hảo tốt thì chúa nhận triều cống những gì vương quốc của ngài có thể có cho xứ Đàng Ngoài, nhất là vàng, bạc, lúa gạo, cung cấp ván và gỗ để đóng thuyền chiến.

Về binh pháp và cách cai trị trong chinh chiến thì ở Đàng Trong cũng gần như ở châu Âu. Họ cũng giữ các luật lệ để huấn luyện binh lực, đánh du kích, tấn công và rút quân.

Ngoài ra, chúa còn chuẩn bị vũ khí liên tục và mộ binh giúp vua Campuchia, cung cấp cho vua này thuyền chiến và quân binh để cầm cự với vua Xiêm. Vì thế mà vũ khí của Đàng Trong đã lừng danh và nổi tiếng khắp các nơi qua đường biển cũng như đường bộ.

Ngoài biển, họ chiến đấu trên thuyền như đã nói, mỗi thuyền có súng đại bác và nhiều súng mút-cơ-tông. Và người ta sẽ không lấy làm lạ khi biết chúa Đàng Trong luôn luôn có tới một trăm thuyền chiến với đủ súng ống và nghiêm chỉnh nghênh chiến. Những người chèo thuyền cũng chiến đấu khi cần và họ rất anh dũng.

Người Đàng Trong không giả đò, họ rất hăng hái và dũng cảm, với mái chèo, súng và dao, họ can đảm tấn công và trong hỗn chiến, họ tỏ rõ lòng dũng cảm hiếm có của họ. Thuyền chiến của họ không lớn cũng không đặc biệt rộng như của ta, nhưng rất lẹ và được trang trí vàng bạc trông rất ngoạn mục. Đặc biệt mũi thuyền vốn được coi là chỗ trọng vọng nhất thì toàn bằng vàng. Đó là chỗ của thuyền trưởng và của những người có chức vị cao, và lý do là người thuyền trưởng luôn luôn phải là người đầu tiên xuất trận, thế cho nên rất hợp lý, vì mục đích đó mà ông đứng ở đằng đầu và ở chỗ nguy hiểm nhất trong chiếc thuyền. Trong số những vũ khí tự vệ dùng trong trận chiến thì có những chiếc khiên nhỏ hình bầu dục, hoàn toàn rỗng, cao, có thể dễ dàng chắn cả thân người và rất nhẹ, dễ cầm và không hề vướng víu bận bịu chút nào.

Cũng rất có ích cho việc bảo vệ thành trì ở xứ này, đó là cách thức họ dựng nhà chỉ toàn bằng ván và trên cột gỗ. Nếu quân địch hùng mạnh kéo tới mà họ không muốn chống cự, thì lúc đó mỗi người đem theo nồi niêu bát đũa trốn lên núi, sau khi châm lửa đốt nhà và chỉ để lại đống tro tàn. Quân địch không thể tìm ra được thứ gì để ăn và sinh sống nên phải rút quân về, và họ trở về dựng lại những căn nhà khác trong một thời gian rất ngắn và khôi phục lại thành phố như trước.

Chiến binh chèo thuyền Cần phải biết rằng, người Đàng Trong không có lệ dùng những phạm nhân hay người bị án khổ sai để chèo thuyền (bên châu Âu người ta dùng tù binh khổ sai để chèo thuyền, vì thế nói đến galères là nói hình khổ nhục nhã, trái với VN, chèo thuyền chiến là việc của quân binh thiện nghệ - người dịch). Khi họ cần người để chiến đấu trên biển hay để làm một việc gì đó thì tức khắc họ có thể tuyển mộ ngay được đủ số theo cách thức sau đây: họ ngấm ngầm phái đội trưởng và ủy viên lúc không ai ngờ rảo khắp xứ đem lệnh của chúa bắt ngay lập tức tất cả những trai tráng có sức cầm tay chèo, không đếm xỉa tới con nhà sang hay người có thế giá, bởi vì không ai được miễn. Việc này thực ra không khó khăn gì như lúc đầu người ta tưởng, vì thứ nhất họ được đối xử tốt và được trả lương cao. Hơn nữa, vợ con và cả gia quyến của họ đều được chúa cung cấp tất cả những gì họ cần, tùy theo cấp bậc, thanh thế trong suốt thời gian chồng họ vắng nhà.