Gỡ nút thắt về một số thành viên họ Mạc

Hệ bản A chứa đựng hai cách nói khác nhau về tuổi tác của Mạc Thiên Tứ, người đã có công mở mang vùng đất Hà Tiên và khai khẩn miền Tây Nam bộ.

Ảnh: T.L

Bản A.1321 ghi rằng khi Mạc Cửu (cha Mạc Thiên Tứ) qua đời vào năm 1735 thì Mạc Thiên Tứ "vừa 18 tuổi". Theo tuổi ta tính ngược lại, Mạc Thiên Tứ sinh vào năm 1718. Tuy nhiên, bản A.39 lại có cách diễn giải khiến ta hiểu rằng Mạc Thiên Tứ đã được 18 tuổi vào một thời điểm nào đó trong quá khứ. Đây là chi tiết khiến học giới tranh cãi suốt nhiều năm qua.

Sự xuất hiện ba bản của hệ bản HT giúp xác nhận các bản này cũng nói giống như A.1321: Mạc Thiên Tứ tròn 18 tuổi vào năm 1735. Câu văn của A.39 rõ ràng đã được người sao chép viết lại dựa trên quan điểm cá nhân. Điều này cho thấy ngoài người biên tập bản A.1321, Mạc thị gia phả còn được hậu thế sửa lại một lần nữa dù với quy mô nhỏ hơn hẳn.

Những bản gia phả họ Mạc khác

Bên cạnh bản Mạc thị gia phả HT.ĐH, nhà lưu niệm Đông Hồ còn lưu trữ một bản gia phả họ Mạc viết bằng chữ Nôm. Đây chắc là bản gia phả Nôm mà Lâm Tấn Phác nhắc tới hồi năm 1929, do Trần Đình Quang (tự Dưỡng Hối) biên soạn. Bản phả Nôm cũng kết thúc với thông tin về việc phong ấm cho Hầu Hi, Hầu Diệu, Hầu Phong. Điều đó chứng minh bản phả này được biên soạn dựa trên một bản gia phả chữ Hán thuộc hệ bản A.

Ảnh: T.L

Ngoài các bản Mạc thị gia phả chữ Hán và bản phả chữ Nôm phái sinh từ đó, còn một tư liệu khác về gia phả họ Mạc. Đó là một tập ghi ngày sinh và ngày mất của các thành viên dòng họ Mạc. Nhà nghiên cứu Trương Minh Đạt gọi đó là "phụ bản" của một bản Mạc thị gia phả mà ông Thiềm Văn Tường lưu giữ. Bản phả đó mở đầu bằng câu "Phụng biên gia phả lưu ký vu hậu". Câu này xuất hiện trong trang đầu của bản HT.02. Toàn bộ thông tin trong trang đầu của HT.02 là do người sao chép bản này viết thêm vào để bù cho một số trang đầu bị mất của HT.01.

Năm 1986, nhà nghiên cứu Vũ Văn Kính dựa vào tập phụ bản này để vẽ một phả hệ đồ đơn giản của họ Mạc. Trong cuộc nói chuyện vào nửa cuối năm 2024, nhà nghiên cứu Trương Minh Đạt nhận xét phụ bản này được viết một cách rất khó hiểu. Vì tuổi ông đã cao, sức khỏe kém, nói chuyện hết sức khó khăn, chúng tôi không thể hỏi được gì về nơi đang lưu trữ phụ bản đó. Phải đến tháng 9.2024, một hậu duệ họ Mạc ở Vĩnh Long là ông Nguyễn Bá Xồi chia sẻ một tập giấy photocopy ghi ngày sinh, ngày giỗ của các thành viên họ Mạc bằng chữ Hán. Theo lời ông, tập này do ông photocopy từ một người ở Cần Thơ; bản thân người đó có được tập này từ Hà Tiên. Qua khảo sát thì thấy tập này có chứa những dấu hiệu tương tự như tập phụ bản mà nhà nghiên cứu Trương Minh Đạt từng mô tả: mỗi trang được chia thành 9 dòng, nhiều thông tin mà ngài Trương nói rằng được chép trong phụ bản cũng xuất hiện trong bản này. Ở cuối tờ đầu của bản này có dòng chữ "Tế tự biên chính nguyệt cát". Vì vậy, chúng tôi tạm gọi tập này là tập Tế tự biên.

Tập Tế tự biên gồm hai phần chính: phần đầu ghi chép ngày sinh, ngày mất của một số thành viên họ Mạc hoặc thông gia với họ Mạc, gom lại theo từng tháng để dễ cúng bái; phần thứ hai là phả hệ đồ từ Tiên Công (Mạc Thiên Tứ) cho tới Mạc Tử Khâm. Cuối phả hệ có thêm hai dòng ghi ngày sinh hai người con gái của Mạc Tử Khâm. Căn cứ vào cách gọi vai vế của những người được chép trong Tế tự biên thì có thể thấy nó đã qua tay ít nhất là ba, bốn người thuộc các thế hệ khác nhau. Người thứ nhất gọi Mạc Thiên Tứ là ông (tổ), gọi các con của Mạc Thiên Tứ là chú ruột, cô ruột. Điều này cho thấy tác giả là một người thuộc phiên hàn đệ tam diệp - một Mạc Công nào đó, khả năng cao là Mạc Công Thê. Lý do là trong tập này gọi mẹ Mạc Công Thê là "thân mẫu". Người thứ hai là một người họ Trần - em trai của "bào huynh Trần Kiều Lạc". Hai người này có lẽ đã ghi chép phần lớn thông tin ngày sinh, ngày mất của các nhân vật dòng họ Mạc. Người thứ ba có lẽ là Mạc Tử Khâm. Ông này chắc là người đã vẽ phả hệ đồ, vì trong phả hệ gọi Mạc Bá Bình là "khảo" (cha). Mạc Tử Khâm có lẽ cũng là người đã ghi hai dòng cuối về ngày sinh của hai người con gái ông. Một người thứ tư đã chú thích thêm ngày mất của bà Mạc Ngọc Lan bằng chữ Hán và chữ quốc ngữ "1946". Mặc dù vậy, nếu nhìn vào nét chữ thì thấy tập phụ bản này có lẽ không phải bản gốc từ lần biên soạn đầu tiên, mà là bản do đời sau chép lại và tăng bổ. Tập tài liệu này không chỉ cung cấp nhiều thông tin mới về họ Mạc Hà Tiên, mà còn đòi hỏi ta phải nhận thức lại nhiều chi tiết. Đó là những chi tiết nào? (còn tiếp)