Theo định nghĩa của Khang Hi tự điển, tháng giêng là “Nông lịch nhất niên đích đệ nhất cá nguyệt” (农历一年的第一个月), tức “tháng đầu tiên của năm nông lịch”, mà nông lịch tức là âm lịch (hay lịch ta) theo cách hiểu của người Việt, song âm lịch ở Việt Nam chỉ là một loại âm dương lịch, chứ không phải âm lịch thật sự như người Hồi giáo sử dụng.
Trong Hán ngữ, tháng giêng được gọi là chính nguyệt (正月). Chữ chính (正) còn có âm đọc là chinh, nghĩa là “đầu tiên, thứ nhất”, trong khi đó nguyệt (月) là tháng. Theo Đường vận, Vận hội và Chính vận, thiết âm của 正 là “chi thình/ thịnh thiết” (之盛切). Nếu đọc “chi thình thiết” thì chữ 正 sẽ phiên là chinh, còn đọc “chi thịnh thiết” thì phiên là chính. Do đó hiện nay cụm từ 正月 có hai cách đọc là chinh nguyệt và chính nguyệt.
Trong Hán Việt từ điển giản yếu (1957), Đào Duy Anh cho biết chính nguyệt (正月) là tháng giêng (tr.173), tuy nhiên có người phán rằng Đào Duy Anh đã nhầm khi gọi tháng giêng là chính nguyệt, phải gọi là chinh nguyệt mới đúng. Theo chúng tôi, phản biện này không chuẩn xác, bởi vì, trong Khang Hi tự điển, chữ 正 được đọc giống như chữ chính/ chánh (政), như vậy, cách phiên thiết chuẩn nhất là chính chứ không phải chinh, còn phiên là chánh là do người Nam bộ đọc trại.
Tháng giêng có thật sự là tháng đầu tiên của năm? Theo truyền thuyết, lịch Trung Quốc do Hoàng Đế phát minh, xuất hiện từ tiền thiên niên kỷ 1 TCN, về sau thay đổi khá nhiều. Lịch nhà Hạ lấy tháng giêng là tháng đầu tiên trong năm; lịch nhà Thương lấy tháng 12 làm tháng đầu tiên; lịch Chu lấy tháng 11; còn lịch nhà Tần lại lấy tháng 10 làm tháng đầu tiên. Hiện nay, ở Việt Nam tháng giêng được gọi là tháng dần; Trung Quốc gọi là kiến dần (建寅); Nhật Bản gọi là mutsuki (睦月/むつき: mục nguyệt) - nghĩa là tháng giêng hay tháng hòa kính, hòa thuận. Theo cách tính của Trung Quốc thời cổ đại, ngày 1 tháng giêng là ngày con gà, ngày 2 là ngày con chó, ngày 3 là con heo, ngày 4 là con dê, ngày 5 là con bò, ngày 6 là con ngựa, còn ngày 7 là ngày… con người (the human). Ở Việt Nam, 10 ngày đầu tiên của tháng giêng đều được gọi là mồng (chữ Nôm: 夢, 蒙), ví dụ ngày mồng 1 (Tết Nguyên đán), kế tiếp là ngày mồng 2, mồng 3... Không riêng gì tháng giêng, 10 ngày đầu của các tháng còn lại trong năm đều được gọi là mồng (mồng 1 đến mồng 10). Ngày mồng có nghĩa là ngày tối, vì thông thường 10 ngày đầu của mỗi tháng trời không sáng tỏ (lúc chạng vạng), đến ngày thứ 11 mới dần sáng hơn. Ở miền Nam, người ta thường đọc mồng thành mùng là theo cách phát âm chữ mông (曚) của người Quảng Đông: mung (số 4 biểu thị cho dấu huyền).
Chữ giêng từ đâu ra? Xin thưa là do sự biến đổi ngữ âm của tiếng Việt theo thời gian. Chữ giêng là biến âm của chữ chính/ chinh (正). Phụ âm đầu ch thường biến thành gi (chăng - giăng, chằng - giằng…), còn phần vần inh biến thành iêng như trong cái chinh thành cái chiêng - một loại nhạc cụ gõ (còn gọi là chinh trong những phương ngữ ở Tây Nguyên). Từ “khảng chiêng” trong tiếng Mường có nghĩa là tháng giêng trong tiếng Việt (Từ điển Mường - Việt của Nguyễn Văn Khang, 2002).
Xin lưu ý, trong âm lịch, tháng giêng không phải là tháng một như nhiều người nghĩ, bởi vì tháng giêng là tháng dần, còn tháng một là tháng tý, tức tháng mười một. Điều này có lý do của nó. Vào thời nhà Chu bên Tàu, tháng đầu tiên của năm là tháng tý, tuy nhiên đến cuối năm Nguyên Phong thứ 7 (104 TCN), Hán Vũ Đế quyết định áp dụng lịch Thái Sơ, lấy tháng dần làm chính nguyệt (tháng bắt đầu) của năm, nếu tính tiếp thì tháng tý trở thành tháng mười một.
Cuối cùng, ai cũng biết rằng ngày đầu tiên của tháng giêng là ngày mồng 1 Tết Nguyên đán. Theo nguyên tắc, tháng giêng âm lịch không được phép nhuận, nghĩa là không thể ăn 2 Tết Nguyên đán trong cùng một tháng. Tuy nhiên, trong quá khứ, vào năm Quý Hợi (1803), lịch Việt Nam cho thấy có nhuận tháng giêng. Còn trong tương lai, đến năm Mậu Thân (2148) lại nhuận vào ngày mồng 1 tháng giêng (chủ nhật, 21.1.2148) và mồng 1 tháng giêng (thứ ba, 20.2.2148).
Bình luận (0)