Lưu luyến hương vị lia thia

Mùa lia thia kéo dài từ tháng mười năm trước đến tháng tư âm lịch năm sau, rộ ngay quãng giữa của tháng mười một và tháng chạp. “Giang sơn” của chúng là cánh đồng bưng với nhiều vạt tràm, rạch cỏ năn... chim bay mỏi cánh, kéo dài từ huyện Thủ Thừa, qua Bến Lức về Đức Huệ, chạy dài thêm 27km giáp giới xứ chùa Tháp, nơi cửa khẩu “Tho Mo”.

>> Diệu kỳ lá cách
>> Chạy đi ăn đọt choại
>> Gọi tên cá... “Triệu Phi Yến”

Lia thia kho lạt "hao cơm" lắm! - Ảnh: Tạ Tri

Tự điển mở Wikipedia cũng không có nhiều thông tin về giống cá bé tẹo này: “Cá lia thia là một loại cá nước ngọt sống ở ao hồ và ruộng lúa ở Đông Á... Con lớn dài khoảng 10cm....”. Dân mê cá đá lẫn cá cảnh cũng không khoái lia thia ta, vì màu sắc kém sặc sỡ, nhỏ con hơn lia thia Thái (Xiêm) và độ “lì” đòn cũng không bằng. Còn dân lao động thì không quan tâm những điểm đó, họ chỉ chú trọng độ tươi và số lượng: ít nhất vài - ba chén, mới làm được món kho lạt hoặc um (om) khô cho cả nhà đổi bữa.

Ai chưa chưa ăn qua, có thể phán vội: "Ôi! Như cọp ăn bù mắt (một loại côn trùng nhỏ bằng đầu cây kim may áo)". Song nếu bạn chịu khó nhón đũa vài ba con, kẹp với mấy lát dưa leo non, khóm (dứa), đọt xà – lách, chấm ngập vào chén nước mắm chua ngọt, thong thả nhai sẽ nhận ra vị ngọt thanh dịu, chút beo béo, nồng nồng lẫn chua cay từ dầu (mỡ) và hương vị mớ rau non đi kèm. Cắn tiếp nửa trái ớt chim. Hao cơm lắm luôn!

Một món ăn bình dị mà giàu can - xi (ăn luôn xương, đầu cá) và nhiều khoáng chất. Phải chăng, nhờ vậy mà người nhà quê ít bị loãng xương hơn thành thị?

Lia thia có nhiều ở vùng nước phèn chua, thường sống trong những lung cỏ năn - Ảnh: Tạ Tri

Mùa lia thia kéo dài từ tháng mười năm trước đến tháng tư âm lịch năm sau, rộ ngay tháng mười một - tháng chạp. “Giang sơn” của chúng là cánh đồng bưng với nhiều vạt tràm, rạch cỏ năn... chim bay mỏi cánh, kéo dài từ huyện Thủ Thừa, qua Bến Lức về Đức Huệ, chạy dài thêm 27km giáp giới xứ chùa Tháp, nơi cửa khẩu “Tho Mo”.

Anh Nhủ cho biết thêm: “Con này có nhiều ở vùng nước phèn chua, thường sống trong những lung cỏ năn. Nó đẻ lia chia như cá bảy màu và không bao giờ hết.” Người dân bắt cá bằng cách dùng rổ tre lớn xúc (kiểu giậm cù) hoặc đặt “dớn” (một loại lưới mành kết thành cái rọ dài đóng ngược dòng nước).

Được biết, thời điểm rộ, dân vùng này có thể gom bắt được cả trăm ký lia thia/ngày. Ăn tươi hoài cũng ngán, mẹ anh Nhủ nghĩ cách ủ thành món mắm chua. Ban đầu, chỉ để dành ăn dần hoặc biếu người thân hay những nhà lân cận. Không ngờ “chòm xóm” (láng giềng) cứ hỏi “chia” hoài. Tiếng lành đồn xa, nay nó trở thành đặc sản của huyện Đức Huệ và cả tỉnh Long An, với thương hiệu: Mắm chua lia thia - chị Thắm Đức Huệ.

Mắm chua lia thia nay đã trở thành đặc sản của huyện Đức Huệ và cả tỉnh Long An - Ảnh: Tạ Tri

Bị “cám dỗ” bởi những com mắm “nhỏ mà không chảnh”, nhà báo Ngữ Yên, gốc miền Trung, rất sành các loại mắm, vội rủ người viết cùng lặn lội đến tận nơi. Bữa tiệc mắm hôm ấy thật đầm ấm và hấp dẫn lạ! Rau vườn, rau bưng “bị”... triệu tập về “góp sức” từ sáng sớm. Chúng lấp lánh sắc màu, tràn đầy nhựa sống, nào: đọt xoài tím biếc, đọt bứa trắng xanh, miếng khóm đỏ tươi... chuối chát xanh non sau hè, khế chua tươi nguyên mới hái. Anh Nhủ vẫn tặc lưỡi bảo: “Thiếu đậu rồng, chạy kiếm khắp ba chợ vẫn không thấy!”

Trái đậu rồng non nhỏ hơn ngón tay cái, đuôi còn dính cánh hoa héo rũ, xanh mướt màu mạ non, trông thật mát mắt. Cắn vào nghe “ngọt xớt”, giòn rau ráu tựa trỗi nhạc! Hoặc thuận tay bẻ gãy ba trái đậu, cuốn bánh tráng với nhúm mắm chua lia thia, vài lát thịt ba rọi, mấy cọng hẹ, miếng khóm... Ngon ngất ngây! Mùi mắm chua thơm bèn tỏa lên, khiến suối nước bọt trong vòm miệng thực khách càng “lồng lộn”, như cơn lũ dữ miền Trung.

Tuy mắm chua thanh nhưng vẫn có hậu mặn nhẹ, “cặp đôi” cùng chất cay thơm của ớt hiểm, quyện với độ ngọt béo từ thịt mỡ và không thiếu vị chan chát, nồng nồng của các loại đọt rau dại, cùng gừng củ xắt sợi. Đúng là một món ngon hội đủ vị đời và hài hòa âm dương, để người ăn dễ tiêu, lâu ớn ngán.

Gặp thịt mỡ, nhà báo Ngữ Yên mừng rơn nói: “Ăn mắm mà không có độ béo của heo thì giảm mất phân nửa cái ngon. Thịt heo siêu thị ở Sài Gòn giờ toàn siêu nạc. Thiệt buồn!”

Cứ một một ký ba cá tươi, cho ra một ký mắm chua lia thia. Phải lựa kỹ, rửa sạch thật nhẹ tay, đem ướp với ít muối trong một đêm. Rồi giở ra, cho bột thính vào với tỷ lệ thích hợp, trộn đều. Lại cho vào chậu, phủ kín mặt một lớp lá chuối tươi, dán băng keo kín miệng nắp. Trong bóng tối, lượng tinh bột từ cơm khô rang, xay nhuyễn, âm thầm lên men “một cách kỳ bí”... Đợi 30 ngày sau sẽ ngon ăn!

Được biết, dịp tết vừa rồi, có cơ quan trong tỉnh Long An, đặt mua vợ chồng anh Nhủ đến 20 triệu đồng tiền mắm chua lia thia, dùng làm quà biếu. Mặc dù, giá một ký mắm này, cao hơn hai ký thịt heo loại ngon: 200.000 đồng.

Chia tay, anh Nhủ tâm sự giọng bùi ngùi: “Nghề này là gia tài của “bà già” (mẹ) tui để lại. Nhờ vậy, vợ chồng tui mới nuôi nổi 3 đứa con ăn học đàng hoàng như người ta. Giỗ bà, không thể thiếu dĩa mắm chua lia thia và mớ đậu rồng non!”

Mách bạn: muốn mắm chua nhanh và thơm “nức nở” hơn, bạn gia giảm thêm ít thính gạo thơm và bắp nếp. Nếu thay gừng củ bằng củ riềng xắt rối, men chua cũng “nở” mạnh hơn. Gia vị lúc ăn rất đơn giản: giã vài tép tỏi, mấy trái ớt chim xanh, ít đường (nếu muốn ăn ngọt). Chỉ ngửi thôi, đã nghe thèm cơm rồi! Muốn thanh tao hơn, pha vài muỗng canh nước cốt trà ngon vào một chén mắm. Coi chừng, thôi rồi mất... eo!

Tạ Tri