Nghề làm đồi mồi Hà Tiên trước nguy cơ mai một

Đồi mồi thuộc họ rùa nhưng mai có hoa văn rất đẹp, từng sống nhiều ở vùng biển Kiên Giang. Trước đây, các sản phẩm thủ công mỹ nghệ làm từ mai đồi mồi rất đắt tiền, chỉ dành cho giới thượng lưu. Các thiếu nữ con nhà gia thế, các quý bà rất thích dùng mặt hàng mỹ nghệ từ đồi mồi như bóp, lược, trâm cài... nhằm tô thêm vẻ quý phái, sang trọng. Còn cánh trung niên dùng dây đeo đồng hồ, hộp đựng thuốc lá bằng đồi mồi chứng tỏ là bậc công tử phong lưu.

Do sang trọng cầu kỳ nên nghề làm đồi mồi rất kén thợ, bởi ai sống được bằng nghề đồng nghĩa với tiền bạc dư dả. Do đó, các bậc “lão làng” thường chỉ truyền bí quyết cho người trong thân tộc. Nghề chế tác đồi mồi đòi hỏi sự sáng tạo, đôi tay khéo léo và tính cần cù nhẫn nại, như nhìn lớp vảy trên mai phải tách thế nào, ngâm muối trong lu ra sao...; tùy theo kích cỡ vảy đồi mồi mà phân lượng ra làm hộp, kẹp, hay kính đeo mắt...

Trước đây, ở Hà Tiên có nhiều điểm, cơ sở bán các mặt hàng đồi mồi nhưng thương hiệu “Hà Tiên đồi mồi” của dòng họ Phan và Nguyễn nổi danh nhất. Mặt hàng mỹ nghệ từ đồi mồi được ưa chuộng bởi các sản phẩm này khi dùng lâu bị cũ, đem thợ đánh bóng lại lên vân màu nâu cà phê nhìn rất đẹp.

Cũng như nhiều nghề truyền thống khác ở miền Tây, nghề chế tác đồi mồi Hà Tiên cũng đang mất dần vị thế. Một số nước cấm đánh bắt và mua bán các mặt hàng đồi mồi làm cho nghề chế tác đồi mồi Hà Tiên bị tác động. Khách nước ngoài, Việt kiều thích cây lược chải đầu, bóp hay gọng kính đồi mồi cũng chỉ ngắm nghía bởi mang về nước là phạm luật. Còn trong nước, do kinh tế khó khăn chẳng ai dám bỏ tiền mua món hàng xa xỉ. Một số thợ thầy giỏi bôn ba lên Sài Gòn mở làng nghề mong sống ổn định tại phương xa nhưng cũng thất bại.

Năm 1987, trong nước ra pháp lệnh bảo vệ nguồn lợi thủy hải sản (trong đó có đồi mồi) và năm 2000 đồi mồi có tên trong Sách đỏ VN thì ngư dân chẳng dám đánh bắt hay mua bán đồi mồi công khai nữa. Ngoài ra, giá vảy đồi mồi khá cao khoảng hơn 1 triệu đồng/kg, mai đồi mồi phải kích cỡ từ 500 gr - 2 kg mới làm ra hàng mỹ nghệ, còn mai nhỏ làm không ra đồ.

Cụ Phan Văn Thân (ngụ đường Tham Tướng Sanh, P.Tô Châu, TX.Hà Tiên) là người cao tuổi sống chết với nghề chế tác đồi mồi nay đã rời xa “cõi tạm” ở tuổi 82. Bây giờ, ở Hà Tiên, truyền nhân chế tác đồi mồi như cụ Thân chẳng còn được mấy người. Lúc sinh thời, trước năm 1980, cụ Thân từng lập bãi nuôi đồi mồi cạnh Mũi Nai để hạn chế sử dụng nguồn đồi mồi tự nhiên nhưng gặp chuyện không may nên bãi nuôi đồi mồi tan tành. Không nản chí, năm 1997, cụ Thân thuê ngư dân ra đảo ở Phú Quốc rình đồi mồi đẻ trứng hốt ổ đem về. Cụ đem cho ấp trong cát nhân tạo nở được đồi mồi con, nhưng oái ăm thay nuôi con giống chưa bao lâu, bão Linda tràn tới cuốn hết đồi mồi giống ra biển… Nó như một dấu hiệu buồn cho làng nghề danh tiếng.

Một chủ bán các mặt hàng thủ công mỹ nghệ đồi mồi nói Hà Tiên vẫn còn nhiều điểm bán các mặt hàng mỹ nghệ chế tác từ đồi mồi. Nhưng chị thở dài so với thời huy hoàng xưa thì bán chẳng thấm vào đâu, chủ yếu là cầm chừng, khách du lịch không còn mặn mà với mặt hàng đồi mồi. Nghệ nhân làm đồi mồi vẫn được tôn vinh, nghề đồi mồi được xem là truyền thống đặc sắc ở Hà Tiên nhưng trớ trêu thay có nguyên liệu đâu nữa mà làm, làm xong cũng khó xuất khẩu. Rồi cũng có lúc, món hàng này bị người đời lạm dụng chế tác đồ giả đồi mồi đem bán nên du khách càng hờ hững. Hà Tiên vang danh với nghề chế tác đồi mồi nay thương hiệu ấy chỉ có người cao tuổi nhớ đến. Trong khi lớp thợ đỉnh cao đã dần “khuất núi”, còn lớp trẻ tân thời xem cái nghề xưa như chiếc áo cũ không hợp thời. Rồi mai sau kỹ thuật chế tác đồi mồi sẽ mai một thất truyền.