Ngôi làng đá ong trăm tuổi ở Quảng Ngãi

Vùng đất Vạn Tường (xã Bình Hải, H.Bình Sơn, Quảng Ngãi) hiện còn nhiều ngôi nhà, giếng nước, ngôi mộ... làm bằng đá ong được người dân gìn giữ. Bởi đó là không gian sống, từng một thời gắn bó với bao thế hệ người dân nơi đây.

ẢNH: HẢI PHONG

Xây nhà bằng đá ong

Ông Đặng Tấn Thượng (60 tuổi, ở thôn Vạn Tường, xã Bình Hải) cho biết, ngôi nhà của gia đình ông được xây dựng hoàn toàn bằng đá ong. Ngôi nhà rộng chừng 50 m², có hai gian. Trụ nhà được làm bằng gỗ, mái lợp bằng ngói, rất kiên cố.

Ông Thượng kể, trước đây không có gạch, xi măng nên người dân nơi đây đều dùng đá ong để xây dựng nhà cửa, giếng nước… Đá ong được khai thác ở các vùng gò, đồi núi gần biển. Muốn lấy được đá ong phải đào sâu chừng 2 m, khi thấy đá phải làm bằng phẳng, sau đó đục vào để lấy đá. Khi lấy đá lên, đẽo cho vuông vức rồi mới khiêng về nhà. Còn chất kết dính để xây nhà là dùng cây lưỡng long (một loại cây thuộc họ xương rồng) với dây tơ hồng, giã nhỏ lấy chất nhớt, hầm đá vôi trộn cát hạt to, cũng là lấy trong cái động gần biển, thêm vào mật mía, ủ gần một tháng thành hỗn hợp sệt, rồi mang ra trít các khe hở hoặc tô bên ngoài đá ong trên tường.

"Ở thôn Vạn Tường, trước kia người dân đều xây nhà bằng đá ong, nay có một số hộ có tiền đã đập phá đi để xây nhà bằng bê tông cốt thép. Nhà được xây bằng đá ong rất kiên cố, vào mùa hè thì mát, ấm áp vào mùa đông. Ngôi nhà của tôi được xây dựng gần 100 năm, từ thời ông bà xưa đến bây giờ", ông Thượng nói.

ẢNH: HẢI PHONG

Theo chia sẻ của những người làm nghề đánh đá ong, khi ở dưới nước sâu, đá ong có đặc tính mềm dẻo và thấm nước. Nhưng khi được khai thác, đưa lên mặt đất thì sẽ trở nên kết dính và tạo thành khối đá rắn chắc. Loại đá này hấp thụ nhiệt kém, tỏa nhiệt nhanh. Thế nên, công trình sử dụng vật liệu đá ong mát về mùa hè, ấm áp vào mùa đông.

Thường mỗi viên đá ong dùng xây nhà có chiều dài 40 - 80 cm, độ dày từ 17 - 20 cm. Đá ong có 3 lớp. Lớp trên cùng gọi là đá bản, tiếp theo là đá thân và cuối cùng là lớp đá chân. Chỉ đến lớp chân mới lấy được những viên gạch có độ cứng, độ chịu lực tốt nhất. Đá ong tốt phải là đá không có những "lỗ ong" quá to, vì loại đá như vậy thường không được chắc chắn và cũng khó mài, gọt, dễ vỡ cạnh.

Gắn liền với đời sống

Còn gia đình ông Nguyễn Ngọc Thanh (61 tuổi, thôn Vạn Tường, xã Bình Hải) cho biết, căn nhà đá ong của gia đình ông rộng gần 200 m² được chia thành 2 khu. Nhà thờ được xây dựng hơn 100 năm trước, rộng khoảng 50 m². Trải qua bao thăng trầm, ngôi nhà này vẫn còn kiên cố, vững chãi với thời gian. Nhiều lần ông tính đập đi để xây dựng lại nhà bằng bê tông cốt thép, nhưng những người thân quyết không cho phá dỡ. Vì muốn gìn giữ kỷ niệm với ngôi nhà này.

Dẫn chúng tôi đi xem một vòng quanh ngôi nhà, ông Thanh kể, bố ông xây cái nhà này là đặt từng viên đá chồng khít lên nhau. Sau đó, dùng nguyên liệu truyền thống tự chế để trít các khe hở trên tường. Do thời đó không có xi măng, toàn dùng nguyên liệu sẵn có, ông bà truyền lại cho cách làm. Bây giờ mấy thứ này khó kiếm hoặc không còn nữa.

ẢNH: HẢI PHONG

"Nhà được làm bằng đá ong có điểm đặc biệt là giữ được hơi ấm vào mùa đông, mát mẻ khi sang hè. Không những vậy, khi có giông bão thì sức chịu đựng của nó tốt hơn nhiều so với nhà cấp 4 xây bằng gạch, vôi vữa thông thường", ông Thanh nói.

Ngôi nhà của ông Thanh là một trong những ngôi nhà hiếm hoi ở xã Bình Hải giữ được nguyên bản "cốt" đá ong, không tô trát xi măng, vôi vữa. Đá ong được sử dụng từ gian nhà chính đến gian nhà bếp, đến tận hàng rào và bậc cấp. So với đá ong làm nhà, đá làm bờ tường, hàng rào thường sẫm màu, thô nhám hơn.

Men theo bờ đá ong phủ đầy rêu xanh được xếp dài trước ngõ nhà ông Thanh, đi sâu vào trong xóm Hải Nam (Vạn Tường) sẽ dễ dàng bắt gặp nhiều ngôi nhà còn giữ lại dấu xưa. Những giếng nước, ngôi mộ cũng được làm bằng chất liệu đá ong. Đời sống của người dân nơi đây gắn liền với đá ong như "hình với bóng", không khí ở ngôi làng rất yên bình và thơ mộng. Những kiến trúc tuy đơn giản nhưng rất độc đáo, bằng bàn tay khéo léo của người dân mới tạo được những ngôi nhà này.

Gìn giữ phát huy giá trị

Cách nhà ông Thanh chừng vài chục mét là nhà bà Đặng Thị Hương. Khác với ông Thanh, nhà bà Hương đã phá dỡ gian trước của ngôi nhà để xây mới, chỉ giữ lại phần gian bếp đá ong. Phía trước sân nhà, cái giếng đá ong hơn trăm năm tuổi ăm ắp nước, trong veo.

"Giếng này đào từ lâu lắm rồi, thời trước truyền lại. Nghe bảo khi đào tầm chục mét thì gặp đá ong non và mạch nước ngầm. Bao nhiêu năm qua, nước vẫn rất trong, ngọt, thanh mát", bà Hương nói.

ẢNH: HẢI PHONG

Theo các cụ cao niên, với đặc tính bền, lại sẵn có nên từ xa xưa, nhiều gia đình dùng đá ong để làm nhà cửa. Từ khoảng năm 1995 trở lại đây, cùng với sự phát triển của các loại vật liệu xây dựng, đá ong dần ít được ưa chuộng. Những ngôi nhà đá ong quá lâu đời được đập ra xây mới bằng tường gạch, nhiều nhà khác lại tô trát xi măng bên ngoài lớp đá ong chứ không để thô như trước. Hiện nay, chỉ còn thôn Vạn Tường là nơi giữ nhiều kiến trúc làm từ đá ong.

Ông Ngô Văn Thính, Chủ tịch UBND xã Bình Hải, cho biết thôn Vạn Tường là vùng đất có nhiều đá ong do thiên nhiên ban tặng. Nơi đây còn giữ được nhiều công trình, nhà cửa bằng đá ong, tạo không gian yên bình, xưa cũ hiếm hoi giữa thời đại công nghiệp, đô thị hóa.

"Địa phương cũng mong muốn được gìn giữ và phát huy giá trị độc đáo ở vùng đá ong hàng trăm năm tuổi này", ông Thính nói.