Nhà bác học Yersin, Hòn Bà và Đà Lạt

Tam giác thứ nhất gồm Thụy Sĩ (nơi ông được sinh ra) - nước Pháp (nơi ông mang quốc tịch thứ hai) - VN (nơi ông sống, làm việc và ký gửi thân xác sau khi qua đời).

Tam giác thứ hai có 3 địa danh gắn bó sâu nặng với Yersin trong hơn nửa thế kỷ sống và làm việc tại VN. Đó là Khánh Hòa - Hà Nội - TP.Đà Lạt nói riêng, Lâm Đồng nói chung. Riêng tại Khánh Hòa, thì Nha Trang - Suối Dầu - Hòn Bà là một tam giác nữa gắn với cuộc đời, sự nghiệp của một bậc vĩ nhân đã cống hiến trọn đời vì sức khỏe và sự tiến bộ của con người.

Trần Đăng

Đưa cây canhkina vào VN

Tuy vậy, ở đây, tôi lại muốn nối kết nhà bác học Yersin với Hòn Bà và Đà Lạt, mà chất kết dính chính là cây canhkina do bác sĩ Yersin có công di thực vào VN. Cây canhkina có tên khoa học là cinchona calisaya wedd, vỏ cây dùng chiết xuất chất quinine (ký ninh) để chữa bệnh sốt rét. Trước khi đưa cây canhkina lên trồng ở D'Ran (H.Đơn Dương, Lâm Đồng), Hòn Bà chính là mảnh đất đầu tiên của VN được Yersin chọn để tiếp nhận cây này.

Hòn Bà là dãy núi thuộc xã Suối Cát, H.Cam Lâm, Khánh Hòa. Trên gần đỉnh Hòn Bà, ở độ cao 1.500 m, hiện nay vẫn còn một ngôi nhà gỗ, là một trong những nơi ở và làm việc lúc sinh thời của Yersin.

Trần Đăng

Từ ngưỡng cửa của một ngôi nhà nhỏ ở đồn điền Suối Dầu (nay thuộc khuôn viên chùa Linh Sơn Pháp Ấn, H.Cam Lâm), từ lâu, Yersin vẫn thường hướng mắt về những đỉnh núi cao của dãy núi xa xa ở trước mặt ngôi nhà. Vào thời đó, chưa có một bản đồ nào về dãy núi này cả. Ông đặc biệt chú ý ngọn cao nhất trong dãy núi, khống chế tất cả các ngọn chung quanh. Một loạt chuyến khảo sát đưa ông đi ngược con sông, vào sâu trong thung lũng, vượt qua những sườn núi dựng đứng và hiểm trở, vượt qua nhiều con suối nhỏ hợp thành những con thác lớn dữ dội, vượt qua dãy núi đồ sộ và hoang vu được bao bọc bởi lớp rừng nguyên sinh. Và ông đã đặt chân lên đỉnh cao nhất đó - đỉnh Hòn Bà - sau bao gian nan, vất vả.

Với số tiền của hai giải thưởng do Viện Hàn lâm khoa học Pháp trao vào thời điểm năm 1915 - 1917, Yersin đã thuê người dân địa phương mở một con đường nối Suối Dầu với Suối Cát để bắt đầu tìm cách đưa cây canhkina lên đúng vùng sinh trưởng của nó (từ 1.000 m trở lên).

Năm 1917, Yersin viết thư cho Dr. Koenigsberger, Giám đốc Vườn thực vật Buitenzorg, để xin mua hạt giống canhkina và một số cây ghép. Người dân địa phương Cam Lâm đã phát quang một vạt đất chừng hai 2 ha trên đỉnh Hòn Bà, mở ra một phong quan hùng vĩ. Những con ngựa của "nhà nông học bất đắc dĩ" đã thồ hạt giống và 30 cây canhkina ghép, được mang từ đảo Java (Indonesia) sang, đưa lên thẳng Hòn Bà. Cây ghép phát triển không tốt nhưng hạt giống ương tại Hòn Bà đều mọc khỏe. Tuy nhiên tốc độ phát triển các cây con chậm dần, lá bị một loại nấm gây nhiều vết tròn màu gỉ sắt. Tháng 7.1923, 300 cây canhkina từ vườn ươm Hòn Bà lần đầu tiên được Yersin đưa lên trồng ở D'Ran. Cây phát triển tốt và sau một thời gian đã cho thu hoạch, góp phần đẩy lùi căn bệnh sốt rét đáng sợ ở VN những năm 1932 - 1942.

Với mong muốn tìm lại cây canhkina để đưa về trồng trên Hòn Bà làm kỷ niệm, Hội những người ái mộ bác sĩ A.Yersin và Hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường tỉnh Khánh Hòa đã làm nhiều chuyến khảo sát, tìm kiếm. Tháng 8.2020, cây canhkina được tìm thấy tại xã Xuân Thọ (TP.Đà Lạt). Sau đó, các hội nói trên đã đưa cây canhkina về trồng tại Hòn Bà.

Nguyễn Chung

Một địa điểm nhiều điều để khám phá

Trên đỉnh Hòn Bà hiện nay, ngoài cây canhkina nhiều kỷ niệm, vẫn còn nhiều di tích gợi lên cuộc đời tận hiến cho khoa học, cho nhân loại của nhà y khoa, nhà thám hiểm, nhà nông học… Yersin: ngôi nhà gỗ là nơi ở và cũng là nơi làm việc, những bồn đá trong "vườn thuốc" xung quanh ngôi nhà để ươm hạt giống canhkina năm xưa, hồ chứa nước bơm từ dưới suối lên (máy bơm do ông đặt mua bên Pháp), bồn đá trong chuồng ngựa cách ngôi nhà gỗ không xa…

Nhà thiên văn Yersin còn lập trên Hòn Bà một trạm quan trắc khí tượng và thử nghiệm các thiết bị vô tuyến điện. Và cũng chính tại nơi đây, Yersin đã có khoảng thời gian yên tĩnh học chữ morse. Ông là tư nhân đầu tiên ở VN sở hữu máy thu phát morse, cùng với máy thu thanh tân tiến bắt được cả đài bên Pháp và kính thiên văn.

Hòn Bà hiện nay là khu bảo tồn thiên nhiên với hàng trăm loài động, thực vật quý hiếm, không ít loài có tên trong Sách đỏ như voọc chà vá chân đen, cu li nhỏ, vượn đen má vàng, khỉ đuôi dài, khỉ đuôi lợn… Rừng khu vực này là rừng nguyên sinh với một hệ thực vật nhiều tầng, đa dạng, đặc biệt là những loại cây thân gỗ quý, cây thuốc quý, phong lan, dương xỉ, rêu… trong đó phải kể đến những loài đặc hữu (tên mang địa danh Nha Trang, Hòn Bà và mang tên Yersin).

Hòn Bà cao 1.578 m nhưng đường từ chân núi lên đến điểm cao 1.500 m, nơi có ngôi nhà gỗ và "vườn thuốc" của bác sĩ Yersin, chỉ dài 37 km. Vì vậy con đường lên Hòn Bà có nhiều cung đường uốn lượn, gấp khúc, nhiều cua tay áo xếp chồng lên nhau, rất hấp dẫn với những người thích khám phá, du khảo. Khí hậu Hòn Bà là khí hậu ôn đới, các đỉnh núi thường chìm trong lớp sương mù rất dày, từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau độ ẩm rất cao, mùa hè mát mẻ, thậm chí lành lạnh rất thú vị. Vì thế, nơi đây thường được ví như lá phổi xanh của H.Cam Lâm, H.Khánh Vĩnh và TP.Nha Trang (Khánh Hòa).

Một ngày trên đỉnh Hòn Bà có thể đủ cả bốn mùa. Mùa nào lên đây cũng như là lần đầu tiên, cảm giác không lặp lại. Nhưng thú vị nhất có lẽ là check-in nơi này vào mùa xuân. Hai sườn núi cây đang thay lá non, những hàng cây lá đỏ khiến các cung đường tươi tắn, thắm sức sống. Nếu may mắn, bạn sẽ chứng kiến khoảnh khắc trời đang xanh ngắt, nắng vàng mật, bỗng một vạt mưa thưa hoặc đám sương mù mỏng đi ngang qua rồi tất cả nhanh chóng trở lại như cũ. Quang cảnh càng quang đãng, tinh khôi hơn làm lòng người sững sờ, lâng lâng ngây ngất.

Khó có thể hình dung cuộc đời và sự nghiệp của Yersin trong hơn nửa thế kỷ sống và làm việc ở VN, nhất là ở Khánh Hòa mà thiếu địa danh Hòn Bà. Nơi này đã nối Khánh Hòa với Lâm Đồng và Hà Nội tạo thành dấu ấn đặc biệt về một bậc vĩ nhân mà cuộc đời đẹp như huyền thoại.