Nhà thơ Việt Nam hiện đại: Tập thơ cuối cùng của một nhà thơ lớn

Bài Đêm mưa: "Đêm mưa hàng cây đứng lặng/Phố vẫn lóa đèn ầm ào/Nước mưa đọng đầy mi mắt/Ngoảnh trông lại đã bạc đầu/Thoáng đời người tiếng cười khóc/Bay vào vô tận sóng reo/Anh mơ màng nhìn trên tay/Ướt đẫm mưa nhành lan tím". Đây là những hình ảnh đã lặn vào bên trong, cả những âm thanh dù "ầm ào" hay "sóng reo" cũng đã lặn sâu vào bên trong. Một "đêm mưa" chìm sâu, ngấm sâu vào "cõi tù mù" của người viết, để từ đó ứa ra những chiêm nghiệm.

Đó cũng là cách thế vận động của thơ Nguyễn Đình Thi: những hình ảnh hiện thực lặn sâu vào bên trong, và từ vùng mờ nhòe của ký ức hay tâm thức, những hình ảnh ấy lại dần hiện ra. Nó như thế mà không còn như thế. Nguyễn Đình Thi là nhà thơ cho tới những bài thơ cuối cùng vẫn giữ cho mình một cái nhìn "mơ màng". Những ai đã biết Nguyễn Đình Thi đều không hề nghĩ ông là người chuyên "thả tâm hồn treo ngược trên cành cây", hay ông cứ mơ mơ màng màng trong đời sống. Đời là đời mà thơ là thơ. Bởi hơn ai hết, nhà thơ hiểu rằng mỗi khi đắm chìm vào những câu thơ là mình đang sống một cuộc đời khác, mơ những giấc mơ khác, thậm chí chu du vào một thế giới khác. Thơ có khả năng tạo ra những ảo giác - hiện thực như thế, trước hết là cho nhà thơ, sau đó có thể lan truyền tới người đọc thơ. "Anh mơ màng nhìn trên tay/Ướt đẫm mưa nhành lan tím" - đó có thể là nhành lan thực, mà cũng có thể là một biểu tượng, là cái còn lại sau cùng của một đời người.

TL

Một tập thơ viết từ những năm sắp qua tuổi thất thập, tới những năm sắp giã biệt cõi trần, một tập thơ như thế là rất đặc biệt. Nó bộc lộ những gì mà trước đó có thể tác giả đã nghĩ đến nhưng chưa nói đến, cả những gì nhỏ nhặt nhất, bình dị nhất trong cuộc sống hằng ngày mà ở vài tập thơ trước tác giả đã bỏ qua. Người ta đọc trong tập thơ này những bài thơ mang tính tranh luận công khai và mạnh mẽ như bài thơ Cách mạng: "Không sao chịu nổi/Lật hết/Thử xoay ngược lại/Xem thành cái gì". Và đáng buồn thay, một cuộc "lật ngược" theo kiểu "cách cái mạng" đã không tạo nên những giá trị mới, mà chỉ là đảo ngược những cung cách, những thuộc tính cũ cho những cặp đối lập:

"Cái ác của kẻ mạnh/ (thành)/Cái hèn của kẻ mạnh

Cái hèn của kẻ yếu/ (thành)/Cái ác của kẻ yếu

Cái tham của kẻ thừa/ (thành)/Cái thèm của kẻ thừa

Cái thèm của kẻ thiếu/ (thành)/Cái tham của kẻ thiếu" …

Nghĩa là rốt cuộc, chả có gì thay đổi! Thế đâu phải là cách mạng! Nhưng thế nào mới là cách mạng? "Ra khỏi bóng đêm/Đi tới buổi sáng", tác giả trả lời. Nhưng làm sao ra khỏi bóng đêm, làm sao tới được buổi sáng, câu trả lời của tác giả khá lấp lửng: "Nhưng đó không phải chuyện một lúc".

Làm thế nào để có "cách mạng nhân ái" thì câu trả lời thật không dễ. Tranh luận (dù rất nhỏ nhẹ), bộc lộ (dù rất khiêm nhường) đã khiến tác giả phải chịu nhiều áp lực rồi, nhưng tới bài thơ Gió bay thì sự tự thú đã quyết liệt (may mà tự thú thì chỉ chịu áp lực từ chính mình): "Người tôi còn nhiều bùn tanh/Mặt tôi nhuốm xanh nhuốm đỏ/Tay tôi vướng nhiều đồ bỏ/Nhiều dây nhợ tự buộc mình/Thôi xin tha cho mọi lỗi lầm/Quên cho những dối lừa khoác lác/Tôi biết tôi đã nhiều lần ác/Và ngu dại còn nhiều lần hơn". Trong sự chân thành tới đau đớn, người ta đọc được nỗi niềm của một trong những nhà văn nghệ VN thành công nhất ở thế kỷ hai mươi.

Trong suốt mấy chục năm làm quan chức cao cấp văn nghệ, có cảm giác con người nhà thơ trong Nguyễn Đình Thi như một đứa trẻ con luôn phải rụt rè, núp tránh phía sau con người quan chức, con người nhà văn, con người lý luận, hay cả con người nhạc sĩ. Nhưng cuối cùng, còn lại với Nguyễn Đình Thi - danh nhân văn hóa Việt - có khi lại chính là "đứa trẻ - thơ" ấy. Một đứa trẻ không chỉ biết tự hào mà còn biết tự thú, không chỉ biết vinh danh mà còn biết ẩn danh, không chỉ biết sung sướng mà còn biết đau khổ, nhất là biết đau khổ.

Tôi đọc tập Sóng reo, mừng cho tác giả, và mừng cho thơ. Mừng nhất là được đọc những bài thơ giản dị, thật lòng, những bài thơ không thêu thùa, không cố sức, giống như những đóa hoa chua me đất lẫn trong cỏ. Bài thơ Hoa chua me đất trong tất cả vẻ khiêm nhường tự nhiên của lời thơ và hơi cố ý nhún mình của giọng điệu tác giả, vẫn âm thầm một tranh luận, thậm chí một thách thức: "Lâu, may gặp anh, chúng ta đi chơi vui trên đê/Anh đăm chiêu: "Sông ở đây nước đục ngầu". Tôi không dám nói lại. Sông ở đây nhiều phù sa/Anh nghiêm nghị: "Còn quá nhiều bóng tối. Lâu nay chúng mình quá lý tưởng"/Vâng. Hôm qua, hôm nay, các bà mẹ chúng ta vẫn ăn đói nuôi con/Anh đứng lại, kéo cổ áo lên cười. "Lạnh nhỉ, buổi sáng mùa xuân mà lạnh nhỉ"/Tôi không dám nói, cúi đầu. Vâng, ở đây gió nhiều và đồng rộng/Mắt tôi bỗng hoa lên. Muôn nghìn nụ cười hồng hồng tím tím, hoa chua me đất trong cỏ".

Tôi nghĩ đây là bài thơ tiêu biểu cho giọng thơ Nguyễn Đình Thi ở những năm cuối đời ông. Bởi những bông hoa chua me đất tầm thường, khuất lấp ấy mới chính là cuộc sống. Một cuộc sống luôn âm thầm sinh sôi nảy nở, bất chấp những "đăm chiêu" hay "nghiêm nghị", bất chấp những thờ ơ vô cảm của người đời. Những bông hoa chua me đất ấy là thơ. Và Nguyễn Đình Thi đã biết lặng lẽ thuộc về nó như một đồng cảm không lời. Âm thanh trong Sóng reo chính là vô thanh vậy!