Những cửa biển miền Trung huyền thoại: Cửa Thị Nại từ chiến trận đến thanh bình

Đây là cửa biển nổi tiếng ở khu vực Nam Trung bộ, giữ vị trí xung yếu về quân sự qua nhiều thời đại.

Sách Đại Nam nhất thống chí (NXB Thuận Hóa, năm 2006, Q.3, trang 47) viết về cửa biển này như sau: "Tấn Thị Nại: ở phía đông huyện Tuy Phước, rộng 197 trượng, thủy triều lên sâu 4 trượng 7 thước, thủy triều xuống sâu 4 trượng 4 thước, thủ sở ở địa phận thôn Bình Chính, có bảo đất, chu vi 48 trượng 4 thước, cao 6 thước, mở một cửa. Về phía đông cửa biển có pháo đài Hổ Ki, chu vi 27 trượng, mở một cửa, có một kỳ đài và 12 lỗ súng, dựng từ năm Minh Mệnh thứ 17".

ẢNH: TRUNG TÂM LƯU TRỮ QUỐC GIA IV

Trời biển Thị Nại đẹp đến diệu kỳ. Tàu đánh cá từ đây ra biển. Tàu buôn nguồn xuôi ngược sông Côn mang hàng hóa từ đồng bằng lên tận miền núi xa rồi mang lâm thổ sản trở về. Thế nhưng, cũng chính ở cửa biển này đã diễn ra những trận đánh lớn, mang ý nghĩa quyết định đối với vận mệnh hai nước Đại Việt và Chiêm Thành.

Đại Việt sử ký toàn thư chép: năm Thái Hòa thứ 4 (1446), đời Lê Nhân Tông, Thái hậu Nguyễn Thị Anh nhiếp chính thấy quốc vương Chiêm Thành là Bí Cai nhiều lần dốc quân cả nước vào cướp phá Đại Việt nên sai Lê Thụ, Lê Khả, Lê Khắc Phục đem hơn 60 vạn quân đi đánh Chiêm Thành. Quân Đại Việt mở thông đường thủy, dựng đắp thành lũy, tiến đánh đến cửa biển Thị Nại, thành Chà Bàn, phá tan quân Chiêm, bắt được vua Bí Cai và các phi tần, bộ thuộc, ngựa voi vũ khí, cùng các hàng tướng rồi đem quân về. Có 33.500 tù nhân người Chiêm bị bắt về Đại Việt. Đây là một trong những lần Đại Việt đưa người Chiêm số lượng khá đông về đất Bắc, mà dấu vết về nền văn hóa của họ vẫn còn lưu lại ở những vùng đất lân cận kinh thành Thăng Long đến bây giờ.

Trong cuộc hành quân Nam tiến trong 2 năm 1470 - 1471, vua Lê Thánh Tông đã thân chinh đi đánh quân Chiêm Thành, vượt qua phía Nam đèo Hải Vân, Chiêm Lũy động (nay là đất Quảng Nam), Cổ Lũy động (nay là đất Quảng Ngãi), cửa biển Thị Nại, hạ kinh đô Chà Bàn. Sau đó nhà vua cho thành lập Đạo thừa tuyên Quảng Nam, gồm các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định ngày nay.

ẢNH: NGUYỄN PHI HÙNG

Từ thời vua Lê Thánh Tông đến đời chúa Nguyễn Phúc Thuần, cửa biển Thị Nại trong gần 300 năm sóng yên biển lặng. Tuy nhiên, cuộc chiến Tây Sơn - Nguyễn Ánh (1787 - 1802) đã biến cửa biển Thị Nại nhiều lần trở thành chiến trường khốc liệt với các trận đánh vào năm Nhâm Tý (1792), Quý Sửu (1793), Kỷ Mùi (1799), Canh Thân (1800) và đặc biệt là trận năm Tân Dậu (1801), khi đích thân Nguyễn Ánh cầm đại binh từ trong Nam ra đánh quân Tây Sơn đóng giữ ở cửa biển. Thất bại trong trận thủy chiến ở Thị Nại, lực lượng thủy quân hùng hậu của nhà Tây Sơn sụp đổ, là một trong những nguyên nhân trực tiếp dẫn đến sự thất bại của nhà Tây Sơn.

Tháng 7 năm Canh Tý (1840), vua Minh Mạng cho xây pháo đài Hổ Cơ và bảo Thị Nại ở tỉnh Bình Định. Đến tháng 10 năm ấy, nhân khi đã xây dựng xong, vua Minh Mạng ban dụ nhắc nhở quần thần về vai trò của việc phòng thủ ở vùng cửa biển, đặt các pháo đài ở Quảng Nam, Quảng Ngãi, Đà Nẵng, Thị Nại, Côn Lôn, Phú Quốc…

Trải qua nhiều biến thiên, thăng trầm, cửa biển Thị Nại - đầm Thị Nại giờ đây đã trở về với vẻ đẹp yên ả, thanh bình. Đến tham quan cửa biển Thị Nại, ngoài được thưởng ngoạn cảnh thiên nhiên hùng tráng, chúng ta còn hiểu hơn về một địa danh với nhiều biến cố, tác động sâu xa đến lịch sử đất nước.

Đầm Thị Nại, cửa Thị Nại hiện nay cũng là một trong những khu du lịch có sức hút hàng đầu trong cả nước. Cầu Thị Nại dài 7 km, 54 nhịp, nối TP.Quy Nhơn với bán đảo Phương Mai là công trình nổi tiếng tại Bình Định. Được khởi công xây dựng vào năm 2002, sau 4 năm thực hiện, dự án đã hoàn thành vào năm 2006 và trở thành một trong những cây cầu dài nhất khu vực Đông Nam Á.

Về với Thị Nại - Quy Nhơn, thăm bán đảo Phương Mai, viếng tháp Thầy Bói, ngắm nhìn bãi Nhạn giữa phong cảnh biển trời tươi đẹp, thanh bình, khách lãng du lại càng thú vị khi nghe ai đó ngâm ngợi câu ca dân gian từ bao đời truyền lại nhắc đến cửa Giã chiều hôm: "Thuyền về cửa Giã chiều hôm/Măng le gửi xuống, cá chuồn gửi lên" (ca dao Bình Định). (còn tiếp)