Từ chuyện về vi rút Zika

Đầu năm 2016, chúng ta lại nghe quái chứng Zika làm phát sinh bệnh đầu nhỏ ở những trẻ sơ sinh thuộc các quốc gia châu Mỹ Latin. Những thông tin về dòng vi rút mới này gây dịch bệnh đe dọa sức khỏe con người khiến cả thế giới bồi hồi, lo lắng.

Vi rút Zika được tìm ra năm 1947 tại Zika - một vùng đất hoang dã nằm gần hồ Victoria của nước Uganda. Y văn thế giới lấy luôn địa danh này để gọi tên vi rút truyền bệnh. Vi rút lây truyền do muỗi đốt, tác nhân lây truyền là muỗi Aedes Aegyptis - một loài tương cận của muỗi Dengue lây truyền bệnh sốt xuất huyết.

Về biểu hiện lâm sàng, người bị lây nhiễm vi rút Zika thường có những biểu hiện rất gần với sốt xuất huyết như sốt vừa, đau cơ, đau khớp, phát ban, nhức đầu. Sốt xuất huyết có những biểu hiện “tích cực” hơn dễ giúp người thầy thuốc nhận ra như xuất huyết bao tử khiến phân đen, xuất huyết dưới da ở những vùng da mỏng như bẹn, nách. Ngược lại, người nhiễm bệnh Zika khó có những biểu hiện rõ rệt. Diễn biến âm thầm của nó khiến người bệnh lầm tưởng mình chỉ bị một cơn sốt nhẹ, không đề phòng biến chứng. Thế nhưng, biến chứng của nó thật kinh hoàng đối với những người phụ nữ mang thai. Ấy là đứa con được sinh ra sẽ mang bệnh đầu nhỏ, teo não.

Một góc lễ hội của người Mỹ Latin

Cho đến đầu tháng 2.2016, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã công bố đại dịch Zika toàn cầu, 31 quốc gia có bệnh Zika, trong đó đáng ngại nhất là các nước thuộc Mỹ Latin và các vùng lãnh thổ, quần đảo trên biển. Bệnh diễn biến phức tạp nhất là ở Brazil và Colombia. Duy nhất, có một nước khá an toàn là Chile bởi quốc gia này có một khu vực sa mạc nóng, muỗi Aedes không bay qua được để truyền bệnh.

Tình hình nghiêm trọng đến nỗi WHO khuyến cáo rằng trong năm 2016, có thể có khoảng 4 triệu người mắc bệnh Zika. Ngành y tế của nhiều nước Nam Mỹ cũng khuyến cáo phụ nữ trong độ tuổi sinh nở không nên mang thai trong thời gian này, những phụ nữ có con bị chứng đầu nhỏ nên đến ngay các bệnh viện để cả mẹ lẫn con đều được khám bệnh. Nhiều quốc gia khác thiết lập “hàng rào y tế” tầm soát những trường hợp du khách cảm sốt để tìm ra những người nhiễm bệnh Zika. Nhiều quốc gia khuyến cáo công dân không nên đi du lịch đến những quốc gia và vùng lãnh thổ đang có bệnh Zika. Mười bốn nước Mỹ Latin đã họp nhau ở Venezuela để bàn biện pháp hỗ trợ chống đại dịch Zika.

Kiểu phơi nhiễm của vi rút bệnh Zika rất quái dị và khó phòng ngừa bởi những biểu hiện của nó không rõ rệt. Người mẹ mang mầm bệnh Zika mà đang có thai thì sinh ra những đứa bé đầu nhỏ. Đó là đường lây nhiễm từ mẹ sang con. Mỹ đã tìm ra ca lây nhiễm Zika đầu tiên qua đường tình dục và khuyến cáo mọi người nên dùng bao cao su khi gần gũi với những người du lịch từ Mỹ Latin về. Như vậy có nghĩa là bệnh Zika lây lan qua đường tình dục. Brazil lại tìm ra được một bệnh nhân lây nhiễm Zika qua đường truyền máu. Ngành y tế nước này khuyến cáo những người có bệnh Zika không nên cho máu sau 28 ngày được kiểm tra máu tính từ ngày từ vùng có dịch trở về.

Một tư liệu khá mới được công bố tháng 2.2016 “kết tội” Công ty sinh học Oxitec của Anh quốc đóng tại Maryland, Mỹ vì công ty này đã lai tạo ra giống muỗi biến đổi gien có tên OX513A và đem thử nghiệm loại muỗi này tại Juareiro thuộc Brazil. Lý thuyết của Oxitec là đem loại muỗi biến đổi gien này thả vào Juareiro, cho chúng phối giống với muỗi Aedes Aegyptis bản địa để chúng sinh ra loài muỗi mới F1.

Loài muỗi mới này sẽ tự diệt trong môi trường thiên nhiên, tỷ lệ đạt 90%, do vậy sốt xuất huyết và Zika sẽ cơ bản bị khống chế. Quan điểm phản biện cho rằng Oxitec đã sai lầm, không nghe theo các cảnh báo sinh học. Họ tính rằng thả 100.000 con muỗi X513A vào môi trường, có thể có được 90% muỗi lai F1 bị diệt nhưng có ít nhất 4.000 con sẽ… sống mạnh, sống khỏe do thích nghi được cả hai dòng gien. Và chính 4.000 con này mới là tổ sư truyền bệnh Zika.

Họ đưa ra thực tế để chứng minh rằng vùng Juareiro của Brazil và đất nước Brazil là hai nơi đầu tiên phát xuất bệnh Zika và lây nhiễm bệnh Zika nhiều nhất Nam Mỹ. Ấy là do Oxitec thả muỗi OX513A làm thử nghiệm. Thầy pháp đã không trị được bọn âm binh!

Bộ Y tế VN cũng nhanh chóng lên tiếng cảnh báo nhân dân và đặt những máy kiểm soát thân nhiệt du khách ở các sân bay, bến cảng và cửa khẩu nội địa. Tích cực hơn, Bộ cũng khuyến cáo các địa phương theo dõi thật kỹ dịch sốt xuất huyết, diệt trừ ngay lăng quăng và muỗi vằn mang mầm bệnh sốt xuất huyết, không để một phương tiện nào có chứa nước trong cho muỗi vằn đẻ trứng, làm thông thoáng dòng chảy các kênh rạch. Mùa xuân đến, nhân dân ta thường dọn dẹp thoáng mát nhà cửa vườn tược. Những điều Bộ Y tế cảnh báo cần thiết như vậy cũng rất phù hợp với thông lệ làm đẹp nhà cửa, thôn xóm... trong những ngày đầu năm.

Nước ta thuộc vùng nhiệt đới nhưng ngay từ cuối mùa đông, đầu mùa xuân mà bệnh sốt xuất huyết đã phát triển nhiều ở miền Nam Trung bộ. Muỗi Dengue truyền bệnh sốt xuất huyết lại rất gần gũi với muỗi Aedes truyền bệnh Zika. Diệt được muỗi Dengue và ấu trùng lăng quăng của nó (thường sống trong môi trường nước trong) là cách tốt nhất phòng trừ sốt xuất huyết và phòng tránh Zika. Mỗi người, mỗi nhà phải tự động diệt lăng quăng để bảo vệ sức khỏe cho mình và cho con em mình.

Với tốc độ dự báo 4 triệu người bị lây nhiễm trong năm 2016 của WHO, bệnh Zika đang trở thành cơn mộng dữ của nhân loại. Ebola, MERS, AIDS hay các bệnh cúm gà thì có thể khoanh vùng, khu trú nhưng với Zika thì khoanh vùng, khu trú khó hơn. Nhìn hình ảnh các em bé do bà mẹ nhiễm Zika sinh ra bị dị chứng đầu nhỏ, nhân loại không khỏi xót thương cho các em. Di chứng kéo dài của nó thì ai cũng hiểu: Đứa bé sẽ có nguy cơ thiểu năng trí tuệ - chậm phát triển đầu óc. Ít nhất về mặt ngoại quan, khuôn mặt trẻ biến dạng, mất cân đối, làm mất đi cái đẹp hồn nhiên của trẻ thơ.

Để đề phòng những trường hợp này, khuyến cáo của WHO là tạm hoãn lại ý định có con và nhớ sử dụng bao cao su trong quan hệ tình dục. Việc này được xem là đóng góp tự nguyện của cá nhân trong độ tuổi sinh nở để góp phần kiểm soát bệnh Zika. Nói thì nói vậy nhưng một nhu cầu thường xuyên của nhân loại là nhu cầu “giải trí lành mạnh” trong phòng the hoặc không cần phòng the mà là phòng máy lạnh, huống chi người Nam Mỹ ăn chơi lãng mạn, nhiều khi người ta muốn “giải trí” ngoài trời, trong rừng, trên bãi biển.

Chừng mực nào đó, bệnh Zika là căn bệnh phát sinh từ cách ăn mặc và cách “giải trí” thoải mái của người Nam Mỹ. Trên thực tế, một người dễ bị muỗi đốt nhất khi người đó chỉ mặc có mỗi một bộ bikini nằm trên bãi biển. Cho nên, khuyến cáo bình dân nhất của WHO là mọi người nên… mặc đầy đủ áo quần và chỗ nào da thịt lòi ra thì nên… thoa thuốc chống muỗi cho chắc ăn. Tuy WHO không nói rõ nhưng ta cũng có thể hiểu ngầm là “chuyện ấy” nên diễn ra trong phòng chứ không nên diễn ra giữa trời xanh đất đỏ!